Handbókin var síðast uppfærð þann 17.03.2025

Handbók um úrgangsstjórnun sveitarfélaga er unnin á grunni aðgerða sem tilgreindar eru í stefnu umhverfis-, orku og loftslagsráðherra í úrgangsmálum – Í átt að hringrásarhagkerfi, sem gefin var út árið 2021 og byggir á 5. gr. laga nr. 55/2003 um meðhöndlun úrgangs. Verkefnið er á ábyrgð Sambands íslenskra sveitarfélaga og Umhverfis- og orkustofnunar.

Í handbókinni er fjallað um leiðir að markvissri og bættri úrgangsstjórnun sveitarfélaga í samræmi við markmið sem sett hafa verið í tengslum við innleiðingu hringrásarhagkerfis. Farið er yfir skyldur sveitarfélaga í málaflokknum og ýmis úrræði sem þau hafa heimild til að beita.

Úrgangur kemur fyrir víða í íslenskri löggjöf en segja má að meginlöggjöfin sé lög um meðhöndlun úrgangs, lög um hollustuhætti og mengunarvarnir og lög um úrvinnslugjald auk reglugerða sem á þeim byggja. Mikilvæg ákvæði um úrgang er einnig að finna í öðru regluverki, til dæmis reglugerðum um aukaafurðir dýra, fráveitur og skólp og byggingarreglugerð. Yfirlit yfir helstu lög og reglugerðir eru í viðauka 4.

Meginstef í úrgangsmálum er mengunarbótareglan (e. polluter pays principle) sem kveður á um að sá sem veldur mengun skuli að jafnaði bera þann kostnað sem hlýst af henni. Þessi regla hefur mótað ýmis kerfi úrgangsmálanna, svo sem lagalegar kvaðir sveitarfélaga, skyldur handhafa úrgangs, kerfi framlengdrar framleiðendaábyrgðar, starfsemi Úrvinnslusjóðs og eftirlitsstofnana og hvernig sveitarfélög móta sínar gjaldskrár.

Handbókin byggir á ákvæðum laga og reglugerða og er haldið uppfærðri eftir því sem lög og reglugerðir sem tengjast úrgangsmálum breytast. Í handbókinni er meðal annars fjallað um þær umfangsmiklu lagabreytingar sem samþykktar voru á Alþingi í júní 2021 sem komu flestar til framkvæmda 1. janúar 2023, sbr. breytingalög nr. 103/2021, og reglugerðir sem hafa verið uppfærðar í kjölfarið.

Í handbókinni eru sett fram dæmi um aðgerðir sem sveitarfélög geta ráðist í til að bæta úrgangsmeðhöndlun, efla hringrásarhagkerfið og bregðast við áskorunum sem upp koma. Aðgerðirnar geta verið hluti af svæðisáætlunum, samþykktum og gjaldskrám sveitarfélaga fyrir meðhöndlun úrgangs eða hluti af innviðauppbyggingu á þeirra vegum.

„Miðað við núverandi stöðu Íslands gagnvart þeim tölulegu markmiðum sem sett hafa verið um samdrátt í urðun og aukna endurvinnslu heimilisúrgangs má ljóst vera að þessum markmiðum verður ekki náð nema með því að breyta sorphirðu.“

Stefna ráðherra í úrgangsmálum – Í átt að hringrásarhagkerfi, 2021

Skilgreiningar eru að mestu leyti teknar úr lögum nr. 55/2003 um meðhöndlun úrgangs og reglugerð nr. 803/2023 um meðhöndlun úrgangs en einnig er að finna skilgreiningar af öðrum uppruna.

Almennur úrgangur: Úrgangur annar en spilliefni.

Aukaafurðir dýra: Heil hræ, skrokkar, skrokkhlutar, líffæri eða aðrar afurðir af dýrum sem ekki eru hæfar eða ætlaðar til manneldis.

Borgað þegar hent er: Innheimtufyrirkomulag fyrir söfnun og aðra meðhöndlun úrgangs sem er sem næst raunkostnaði sérhvers úrgangshafa. Miðað er við magn og tegund úrgangs í stað þess að innheimta fast gjald á hverja fasteign.

Byggingar- og niðurrifsúrgangur: Allur sá úrgangur sem til kemur vegna byggingar- og niðurrifsstarfsemi, þar á meðal vegna viðhalds og breytinga á líftíma mannvirkja, og niðurrifs þeirra. Skilgreining þessi tekur jafnframt til úrgangs sem stafar frá minni háttar byggingar- og niðurrifsstarfsemi almennings á einkaheimilum.

Endurnotkun: Hvers kyns aðgerð þar sem vörur og íhlutir, sem ekki er úrgangur, eru notuð í sama tilgangi og þau voru ætluð til í upphafi.

Endurnýting: Aðgerð þar sem aðalútkoman er sú að úrgangur verður til gagns þar eða hann kemur í stað annars efniviðar sem hefði annars verið notað í tilteknum tilgangi, eða hann er útbúinn til þeirrar notkunar, í stöðinni eða úti í hagkerfinu. Endurnýting skiptist annars vegar í efnisendurnýtingu, þar á meðal undirbúning fyrir endurnotkun, endurvinnslu og fyllingu, og hins vegar í orkuendurnýtingu, þar á meðal uppvinnslu sem skilar efni sem á að nota sem eldsneyti.

Endurvinnsla: Hvers kyns endurnýtingaraðgerð sem felst í því að endurvinna úrgangsefni í vörur, efnivið eða efni, hvort sem er til notkunar í upphaflegum tilgangi eða í öðrum tilgangi, undir þetta fellur uppvinnsla á lífrænum efniviði, en ekki orkuvinnsla og uppvinnsla sem skilar efni sem á að nota sem eldsneyti eða til fyllingar.

Flokkun: Aðgreining úrgangstegunda til þess að hægt sé að endurnýta úrgangsefni og koma þeim úrgangi sem ekki nýtist til viðeigandi förgunar.

Framlengd framleiðendaábyrgð: Kerfi þar sem framleiðendur og innflytjendur vara standa undir þeim kostnaði sem hlýst af meðhöndlun vörunnar þegar hún hefur orðið að úrgangi. Framlengd framleiðendaábyrgð er útfærð að meginstefnu með úrvinnslugjaldi og starfrækslu Úrvinnslusjóðs.

Fylling: Sérhver endurnýtingaraðgerð þar sem hentugur úrgangur, sem ekki er spilliefni, er notaður til endurheimtar á graftarsvæðum eða á tæknilegan hátt við landmótun. Úrgangur sem er notaður í fyllingar verður að koma í staðinn fyrir efni sem er ekki úrgangsefni, henta í áðurnefndum tilgangi og takmarkast við það magn sem er nauðsynlegt til að ná þessum tilgangi.

Förgun: Hvers kyns aðgerð sem er ekki endurnýting, jafnvel þótt aðgerðin hafi að auki í för með sér endurheimt efna eða orku.

Grenndarstöð/grenndargámur: Ómannaður staður í nærumhverfi íbúa þar sem eru ílát undir flokkaðan úrgang til endurnýtingar, svo sem pappa, pappír, plast, gler, málma, textíl og skilagjaldsskyldar umbúðir.

Handhafi úrgangs: Framleiðandi úrgangs eða einstaklingur eða lögaðili sem hefur hann í vörslu sinni.

Heimajarðgerð: Jarðgerð úr lífúrgangi sem er aðskilinn og endurunninn á upprunastað, framkvæmd af þeim sem framleiða hann. Undanskilin er jarðgerð úr lífúrgangi sem á sér ekki stað við heimili fólks, s.s. í atvinnustarfsemi.

Heimilisúrgangur: Úrgangur sem flokkast sem:

1. blandaður úrgangur frá heimilum og úrgangur frá heimilum sem er sérstaklega safnað, þ.m.t. pappír og pappi, gler, málmar, plast, lífúrgangur, timbur, textíll, umbúðir, raf- og rafeindatækjaúrgangur, notaðar rafhlöður og rafgeymar og rúmfrekur úrgangur, þ.m.t. dýnur og húsgögn,
2. blandaður úrgangur af öðrum uppruna og úrgangur af öðrum uppruna sem er sérstaklega safnað og er svipaður að eðli og samsetningu úrgangi frá heimilum,

• en þó ekki úrgangur frá framleiðslu, landbúnaði, skógrækt, fiskveiðum, rotþróm, fráveitukerfum, þ.m.t. seyra, úr sér gengin ökutæki eða byggingar- og niðurrifsúrgangur.
  

Heimilisúrgangur fellur ekki eingöngu til á heimilum. Eðli málsins samkvæmt telst úrgangur frá heimilum vera heimilisúrgangur en samskonar úrgangur sem fellur til hjá fyrirtækjum og stofnunum telst einnig til heimilisúrgangs, t.d. eldhúsúrgangur frá mötuneytum og kaffistofum eða úrgangur frá matvöruverslunum.

 

Hringrásarhagkerfi: Efnahagslegt kerfi þar sem vöruhönnun, framleiðsla, dreifing, neysla og meðhöndlun úrgangs mynda því sem næst lokaða auðlindahringrás.

Lífrænn úrgangur: Úrgangur sem er niðurbrjótanlegur af örverum með eða án tilkomu súrefnis, t.d. lífúrgangur, sláturúrgangur, fiskúrgangur, ölgerðarhrat, húsdýraúrgangur, timbur, lýsi, garðyrkju­úrgangur, pappír, pappi og seyra.

Lífúrgangur: Lífbrjótanlegur garðaúrgangur, matar- og eldhúsúrgangur frá heimilum, skrifstofum, heildsölum, smásölum, veitingastöðum, mötuneytum og veisluþjónustufyrirtækjum, og sambærilegur úrgangur frá vinnslustöðvum matvæla.

Lífúrgangur er nýlegt hugtak og nær yfir garðaúrgang, matar- og eldhúsúrgang frá heimilum og fyrirtækjum og sambærilegan úrgang frá vinnslustöðvum matvæla.

Lífrænn úrgangur er samheiti fyrir lífúrgang og úrgang frá rekstraraðilum, s.s. sláturúrgang, fiskúrgang, ölgerðarhrat, húsdýraúrgang, timbur, lýsi, garðyrkjuúrgang, pappír og pappa og seyru.

 

Lok úrgangsfasa: Lok úrgangsfasa eiga sér stað þegar úrgangur hefur verið endurunninn eða farið í gegnum aðra endurnýtingaraðgerð hættir að vera úrgangur. Fjallað er nánar um lok úrgangsfasa í lögum um meðhöndlun úrgangs og reglugerð um lok úrgangsfasa.

Lögaðili: Aðili, sem er ekki einstaklingur, sem hefur réttindi eða skyldur samkvæmt lögum.

Matarúrgangur: Öll matvæli, sem heyra undir lög um matvæli, sem eru orðin að úrgangi.

Meðhöndlun úrgangs: Söfnun, geymsla, böggun, flokkun, flutningur, endurnýting, pökkun og förgun úrgangs, þ.m.t. eftirlit með slíkri starfsemi og umsjón með förgunarstöðum eftir að þeim hefur verið lokað.

Móttökustöð: Staður og aðstaða þar sem tekið er við úrgangi til geymslu til lengri eða skemmri tíma, til umhleðslu, flokkunar eða annarrar meðhöndlunar. Þaðan fer úrgangurinn til förgunar eða nýtingar, eða honum er fargað á staðnum. Undir móttökustöð falla förgunarstaðir.

Nærumhverfi: Nánasta umhverfi einhvers, t.d. hverfið sem hann býr í.

Óvirkur úrgangur: Úrgangur sem breytist ekki verulega, líf-, efna- eða eðlisfræðilega. Sem dæmi um þetta er sandur, möl, grjót og steypubrot.

Rekstraraðili: Einstaklingur eða lögaðili sem ber ábyrgð á meðhöndlun úrgangs í samræmi við ákvæði starfsleyfis.

Rekstrarúrgangur: Úrgangur frá framleiðslu, þjónustu, verslun og öðrum rekstri, annar en heimilisúrgangur. Rekstrarúrgangur getur þó einnig fallið hjá einstaklingum t.a.m. úr sér gengin ökutæki, seyra og úrgangur við byggingu og niðurrif sem alltaf er skilgreint sem rekstrarúrgangur óháð því hvort það komi frá heimilum eða rekstri.

Ruslabiður: Ílát sem komið er fyrir á almannafæri í því skyni að auðvelda fólki að losa sig við úrgang.

Sérstök söfnun: Söfnun þar sem úrgangsflokkun er haldið aðskildum eftir tegundum og eðli til að auðvelda tiltekna meðhöndlun, svo sem undirbúning fyrir endurnotkun eða endurvinnslu.

Sorpgerði: Opið gerði á lóð ætlað fyrir sorpílát.

Sorpgeymsla: Aðstaða í eða við fasteign, fyrirtæki eða stofnun þar sem úrgangi er safnað áður en hann er fluttur til söfnunarstöðva eða móttökustöðva.

Sorpílát: Ílát til að safna heimilisúrgangi, s.s. tunnur og gámar af ýmsum stærðum.

Spilliefni: Úrgangur sem inniheldur efni sem haft geta mengandi eða óæskileg áhrif á umhverfið hvort sem þau eru óblönduð eða hluti af öðrum efnum, vörum eða umbúðum sem komist hafa í snertingu við spilliefni, sbr. reglugerð um skrá yfir úrgang og mat á hættulegum eiginleikum úrgangs.

Söfnun: Það að safna úrgangi saman, þ.m.t. forflokkun og bráðabirgðageymsla úrgangs fyrir flutning á móttökustöð.

Söfnunarstöð (gámastöð): Staður og aðstaða þar sem tekið er við úrgangi frá almenningi og/eða smærri fyrirtækjum. Þaðan fer hann til endurnotkunar og endurnýtingar eða er fluttur til móttökustöðva.

Undirbúningur fyrir endurnotkun: Hvers kyns aðgerðir, sem felast í skoðun, hreinsun eða viðgerð, þar sem vörur eða íhlutir þeirra, sem eru orðin að úrgangi, eru útbúin þannig að þau megi endurnota án annarrar forvinnslu.

Urðun: Varsla úrgangs á eða í landi sem ekki felur í sér frekari vinnslu hans eða nýtingu um fyrirsjáanlega framtíð.

Úrgangsforvarnir: Ráðstafanir sem gerðar eru áður en efni, efnisviður eða vara er orðin að úrgangi og draga úr:

1. magni úrgangs, þ.m.t. með endurnotkun vara eða framlengingu á notkunartíma vara,
2. neikvæðum áhrifum á umhverfið og heilbrigði manna vegna úrgangs sem hefur myndast, eða

• innihaldi skaðlegra efna.

Úrgangur: Hvers kyns efni eða hlutir sem handhafi úrgangs ákveður að losa sig við, ætlar að losa sig við eða er gert að losa sig við.

Þéttbýli: Þyrping húsa þar sem búa a.m.k. 50 manns og fjarlægð milli húsa fer að jafnaði ekki yfir 200 metra.

Þýðingarmikil hráefni: Hráefni sem eru á lista framkvæmdastjórnar ESB yfir þýðingarmikil hráefni (Critical raw materials).

Við meðhöndlun úrgangs skal eftirfarandi forgangsröðun lögð til grundvallar, í þessari fýsileikaröð: úrgangsforvarnir, undirbúningur fyrir endurnotkun, endurvinnsla, önnur endurnýting (t.d. orkuendurnýting og fylling) og förgun. Oft er talað um úrgangsþríhyrninginn sem sýnir myndrænt hvaða meðhöndlunarleiðir eiga að vera í forgangi við meðhöndlun úrgangs.

Við forgangsröðun í meðhöndlun úrgangs skal leitast við að velja þá kosti sem skila bestri heildarniðurstöðu fyrir umhverfið, þ.e. þeim sem eru efst í úrgangsþríhyrningnum. Heimilt er að tilteknir straumar úrgangs víki frá forgangsröðuninni þegar slíkt er réttlætanlegt út frá sjónarmiðum um áhrif alls vistferilsins á myndun og stjórnun slíks úrgangs. Við nánari útfærslu í stefnu sveitarfélags, svæðisáætlunum og ákvörðunum um fyrirkomulag við meðhöndlun úrgangs skal hafa að leiðarljósi sjónarmið um að gætt sé varúðar til að umhverfið verði ekki fyrir skaða að teknu tilliti til tæknilegrar framkvæmdar og hagkvæmni.

 

 

Sveitarfélög gegna lykilhlutverki við meðhöndlun úrgangs. Sveitarfélög hafa tilteknar skyldur í málaflokknum en þær helstu eru raktar hér að neðan í stuttu máli.

Fyrirkomulag söfnunar á heimilis- og rekstrarúrgangi: Sveitarstjórn skal ákveða fyrirkomulag söfnunar á heimilis- og rekstrarúrgangi í sveitarfélaginu. Fyrirkomulag söfnunar á að stuðla að því að markmiðum laga um meðhöndlun úrgangs verði náð í sveitarfélaginu.

Farvegir fyrir úrgang: Sveitarfélagi ber að hafa tiltækan farveg fyrir allan úrgang sem fellur til hjá einstaklingum og lögaðilum innan sveitarfélagsins en þeir farvegir þurfa ekki allir að vera staðsettir innan sveitarfélagsins sjálfs. Í einhverjum tilfellum eru þó dæmi um að rekstraraðilar sjái sjálfir um meðhöndlun úrgangs sem fellur til hjá þeim, enda geta þeir í slíkum tilfellum verið best til þess fallnir.

Flutningur heimilisúrgangs: Sveitarfélög bera ábyrgð á reglulegri tæmingu sorpíláta og flutningi heimilisúrgangs, hvort sem hann fellur til á heimilum eða hjá lögaðilum á viðkomandi svæði. Þjónustan er útfærð af hverju sveitarfélagi og fellur ábyrgðin ekki niður þó að sveitarfélagið ákveði að bjóða þjónustuna út og henni sé sinnt af verktaka. Þrátt fyrir ábyrgð sveitarfélaga geta lögaðilar gert beinan samning við verktaka um tæmingu íláta og flutning heimilisúrgangs frá eigin starfsemi.

Fræðsla og upplýsingagjöf: Sveitarfélög skulu gera upplýsingaefni og fræða almenning, rekstraraðila og aðra handhafa úrgangs um úrgangsforvarnir, meðferð úrgangs í sveitarfélaginu og önnur úrgangsmál í samvinnu við hlutaðeigandi heilbrigðisnefndir. Sveitarfélög deila þessari ábyrgð með Úrvinnslusjóði, Endurvinnslunni hf. og Umhverfis- og orkustofnun. Sveitarfélag eða byggðasamlag skal einnig árlega birta upplýsingar um innheimt gjöld og sundurliðun á raunkostnaði á vef sínum.

Gjaldtaka: Sveitarfélög skulu innheimta gjald af einstaklingum og rekstraraðilum fyrir alla meðhöndlun úrgangs. Skylt er að innheimta gjald sem næst raunkostnaði við viðkomandi þjónustu, svo sem með því að miða gjaldið við magn úrgangs, gerð úrgangs, losunartíðni, frágang úrgangs og aðra þætti sem áhrif hafa á kostnað við meðhöndlun úrgangs viðkomandi aðila. Sveitarfélag eða viðkomandi byggðasamlag skal láta birta gjaldskrá í B-deild Stjórnartíðinda. Heimilt er að færa innheimtu gjalda á milli úrgangsflokka upp að vissu marki í því skyni að stuðla að markmiðum laganna.

Hreinsun á opnum svæðum: Hreinsun rusls á víðavangi og uppsetning á ruslabiðum í landi sveitarfélaga er í höndum sveitarfélaga. Úrvinnslusjóður tekur þátt í greiðslu kostnaðar sem hlýst af hreinsun vara og umbúða sem falla undir ábyrgð sjóðsins. Í lögreglusamþykktum geta sveitarfélög útfært frekar kröfur um bann við að fleygja rusli eða öðru þess háttar á almannafæri og varða brot gegn slíkum samþykktum sektum. Heilbrigðisnefndir eða Umhverfis- og orkustofnun, eftir atvikum, fylgja eftir banni um að skilja eftir, flytja, dreifa eða geyma úrgang á þann hátt að valdið geti skaða, mengun eða lýtum á umhverfinu. Hafi úrgangur dreifst eða sé meðhöndlun úrgangs ábótavant að öðru leyti geta þessir aðilar krafist þess að viðkomandi aðili hreinsi upp og geri viðeigandi ráðstafanir.

Markmið um endurnýtingu og urðun: Sveitarfélögum ber að ná markmiðum sem sett eru um aukna endurvinnslu og aðra endurnýtingu heimilisúrgangs og lífræns úrgangs á sínu svæði. Einnig að stuðlað verði að endurnotkun og að dregið verði úr urðun heimilisúrgangs. Yfirlit yfir markmið er í kafla 3.1.

Söfnunar- og móttökustöðvar: Sveitarfélög bera ábyrgð á að starfræktar séu söfnunar- og móttökustöðvar fyrir úrgang sem fellur til í sveitarfélaginu. Stöðvarnar eru ýmist reknar af sveitarfélaginu sjálfu eða í gegnum þjónustusamning við verktaka. Rekstur stöðvanna getur verið í samstarfi við önnur sveitarfélög.

Samþykkt um meðhöndlun úrgangs: Sveitarfélög skulu setja sérstaka samþykkt um meðhöndlun úrgangs í sveitarfélaginu þar sem tilgreind eru atriði um meðhöndlun úrgangs umfram það sem sérstaklega er tilgreint í lögum og reglugerðum. Heimilt er að samþykkt taki til tveggja eða fleiri sveitarfélaga.

Sérstök söfnun: Sveitarfélög skulu koma upp sérstakri söfnun á heimilisúrgangi í þéttbýli og koma í veg fyrir að úrgangur blandist öðrum úrgangi eða efniviði með aðra eiginleika. Í dreifbýli er sveitarstjórn heimilt í samráði við heilbrigðisnefnd að setja upp sorpílát fyrir sérstaka söfnun heimilisúrgangs í stað þess að sækja úrgang við hvert heimili og til lögaðila. Staðsetning sorpíláta skal vera þannig að aðgengi að þeim sé gott. Sérstök söfnun skal vera á a.m.k. eftirfarandi úrgangstegundum: pappír og pappa, málmum, plasti, gleri, lífúrgangi, textíl og spilliefnum. Sveitarfélögum er heimilt að uppfylla skyldu til sérstakrar söfnunar á gleri, málmum og textíl með söfnun í grenndargáma. Nota skal samræmdar merkingar fyrir a.m.k. eftirfarandi úrgangstegundir: pappír og pappa, málma, plast, gler, lífúrgang, textíl, spilliefni og blandaðan úrgang.

Ráðstöfun til endurnotkunar eða endurvinnslu eftir söfnun: Sveitarfélögum ber að koma því þannig fyrir að heimilisúrgangi sem safnað er sérstaklega sé ráðstafað til undirbúnings undir endurnotkun, til endurvinnslu eða annarrar endurnýtingar. Hvorki er heimilt að urða né senda til brennslu úrgangstegundir sem hefur verið safnað sérstaklega, nema þann úrgang sem eftir verður og hentar hvorki til endurnotkunar né endurvinnslu og brennsla eða eftir atvikum urðun er sá kostur sem skilar bestri heildarniðurstöðu fyrir umhverfið.

Svæðisáætlun: Sveitarstjórn, ein eða fleiri í sameiningu, skal semja og staðfesta svæðisáætlun um meðhöndlun úrgangs sem gildir fyrir viðkomandi svæði til tólf ára í senn og skal sú áætlun fylgja stefnu um meðhöndlun úrgangs og stefnu um úrgangsforvarnir. Áætlunin skal taka mið af lögum um meðhöndlun úrgangs og reglugerðum settum samkvæmt þeim og hafa að markmiði að draga markvisst úr myndun úrgangs og auka endurnotkun og endurnýtingu. Í áætluninni skulu m.a. koma fram upplýsingar um stöðu úrgangsmála á svæðinu, aðgerðir til að bæta endurnotkun, endurnýtingu og förgun og hvernig sveitarstjórn hyggst ná markmiðum stefnu um meðhöndlun úrgangs og stefnu um úrgangsforvarnir. Í áætluninni skal jafnframt fjalla um úrgangsforvarnir og, eftir atvikum, ráðstafanir sem kveðið er á um í lögum um hollustuhætti og mengunarvarnir og lúta að plastvörum.

 

 

Markmiðið með réttri meðhöndlun úrgangs er að skapa skilyrði fyrir myndun hringrásarhagkerfis með bættri auðlindanotkun, að úrgangsstjórnun sé markviss og hagkvæm og að handhafar úrgangs greiði kostnaðinn við meðhöndlun hans. Rétt meðhöndlun úrgangs kemur einnig í veg fyrir að hætta myndist fyrir heilbrigði manna og dýra og að óþægindi skapist vegna hávaða, ólyktar og sjónrænna áhrifa.

Í stefnu ráðherra, Í átt að hringrásarhagkerfi, eru sett markmið fyrir meðhöndlun ólíkra úrgangstegunda. Annars vegar eru markmið sem hvert sveitarfélag skal ná innan síns svæðis og hins vegar landsmarkmið, þar sem sveitarfélög hafa tiltekið hlutverk.

 

Markmið sveitarfélaga

Sveitarfélög bera ábyrgð á að ná settum tölulegum markmiðum fyrir endurvinnslu og urðun heimilisúrgangs sem og lífræns úrgangs frá heimilum annars vegar og rekstraraðilum hins vegar. Sveitarfélög skulu sjálf setja sér markmið varðandi úrgangsforvarnir.

Endurvinnsla heimilisúrgangs: Markmið fyrir árið 2020 var 50% endurvinnsluhlutfall. Það fer svo hækkandi í þrepum og er 55% árið 2025, 60% árið 2030 og 65% árið 2035. Sveitarfélög bera ábyrgð á að ná markmiðunum innan síns svæðis.

Urðun heimilisúrgangs: Sett er markmið um að urðað verði að hámarki 10% af heimilisúrgangi árið 2035. Sveitarfélög bera ábyrgð á að ná markmiðinu innan síns svæðis.

Lífrænn úrgangur: Markmið er að lífrænn úrgangur sem berst til urðunarstaða minnki niður í 35% af heildarmagni þess magns sem féll til árið 1995 innan hvers sveitarfélags, annars vegar fyrir heimilisúrgang og hins vegar rekstrarúrgang. Þessu markmiði áttu sveitarfélög að ná árið 2020 og gera grein fyrir því í svæðisáætlun sinni.

Hlutfall fasts gjalds við innheimtu: Sveitarfélögum er heimilt að innheimta 50% af heildarkostnaði við meðhöndlun úrgangs sem fast gjald á hverja fasteignareiningu til ársins 2025 en 25% eftir það.

 

Landsmarkmið

Í gildi eru eftirfarandi töluleg markmið yfir landið allt:

Byggingar- og niðurrifsúrgangur: Um byggingar- og niðurrifsúrgang gilda tvö markmið sem eru innihaldslega svipuð. Hið fyrra er að 70% af byggingar- og niðurrifsúrgangi skuli flokkaður með þeim hætti að hann sé hæfur til endurnýtingar áður en honum er skilað á viðurkennda móttökustöð. Hið seinna er að að lágmarki 70% byggingar- og niðurrifsúrgangs, að undanskildum náttúrulegum efniviði, skuli vera endurnýtt. Hvorugt þessara markmiða gildir fyrir einstök sveitarfélög heldur beinist það fyrra fyrst og fremst að úrgangshafanum en hið seinna er landsmarkmið. Ábyrgð sveitarfélaga felst í því að stuðla að því að þessi markmið náist því þau fara með stjórn úrgangsmála á sínu svæði og eiga að sjá til þess að fyrirkomulag söfnunar sé með þeim hætti að markmiðin náist.

Rafhlöðu– og rafgeymaúrgangur, raf– og rafeindatækjaúrgangur: Úrvinnslusjóður ber ábyrgð á að ná markmiðum um söfnun og endurnýtingu í samræmi við framlengda framleiðendaábyrgð. Sveitarfélög bera ábyrgð á að til staðar sé aðstaða til að safna þessum úrgangsflokkum sérstaklega.

Ökutæki: Úrvinnslusjóður ber ábyrgð á að ná markmiðum um söfnun og endurnýtingu ökutækja í samræmi við framlengda framleiðendaábyrgð. Sveitarfélög bera ábyrgð á að útvega aðstöðu eða útvista móttöku á úr sér gengnum ökutækjum.

Umbúðaúrgangur: Ábyrgð á umbúðaúrgangi sem til fellur á heimilum og lögaðilum skiptist á milli sveitarstjórna, Úrvinnslusjóðs og Endurvinnslunnar hf. Úrvinnslusjóður skal ná tölulegum markmiðum á landsvísu um söfnun og endurvinnslu á umbúðum og vörum á ábyrgð sjóðsins. Sveitarstjórnir skulu sjá til þess að umbúðaúrganginum sé safnað og hann fluttur til endurnýtingar fremur en til förgunar. Það er hlutverk Úrvinnslusjóðs að ná tölulegum markmiðum á landsvísu um umbúðir úr plasti, pappa, pappír, gleri, málmum og viði en Endurvinnslunnar hf. að ná markmiðum um skilagjaldsskyldar drykkjarvöruumbúðir.

Markmið fyrir endurnýtingu umbúðaúrgangs er að lágmarki 60%. Sett er markmið um 65% endurvinnslu árið 2025 og 70% endurvinnslu árið 2030. Til viðbótar eru sérstök markmið fyrir ólíkar tegundir umbúða, þ.e. plast, gler, pappír, pappa, málma og viðarumbúðir.

Ábyrgð á að ná markmiðum varðandi umbúðaúrgang skiptist þannig:

• Endurvinnslan hf.: Skilagjaldsskyldar drykkjarumbúðir.
• Úrvinnslusjóður: Umbúðir sem bera úrvinnslugjald, þ.e.a.s. umbúðir úr plasti, pappír og pappa, gleri, málmum og viði. Til viðarumbúða teljast til dæmis timburpallettur.
• Sveitarfélög: Aðrar umbúðir sem teljast heimilisúrgangur óháð því hvort hann á uppruna sinn á heimilum eða hjá lögaðilum.

Kjarninn í svæðisáætlun er að greina frá markmiðum um að draga úr myndun úrgangs, auka undirbúning fyrir endurnotkun, endurvinnslu og aðra endurnýtingu og skýra frá því hvaða leiðir verða farnar til að ná markmiðum. Að lágmarki skal ná markmiðum sem fram koma í stefnu ráðherra, Í átt að hringrásarhagkerfi, meðal annars tölulegum markmiðum varðandi heimilisúrgang og úrgangsforvarnir þ.m.t. leiðir til að auka endurnotkun.

Svæðisáætlun er umfangsmikil og því er algengt að hún sé samvinnuverkefni sveitarfélaga, þótt sveitarfélögum sé heimilt að setja sér eigin svæðisáætlun. Ef sveitarstjórnir setja sér svæðisáætlun í sameiningu er hvatt til þess að nýta samlegðaráhrif á sem flestum sviðum og samræma flokkun, söfnun og aðra meðhöndlun úrgangs sem og upplýsingagjöf. Einnig notkun grenndar-, söfnunar-, móttöku- og endurnýtingarstöðva og annarra innviða. Sveitarfélög geta unnið sameiginlega samþykkt um meðhöndlun úrgangs þar sem þessi atriði væru samræmd á öllu svæðinu.

Svæðisáætlun getur verið samvinnuverkefni nokkurra sveitarfélaga. Ef sú leið er farin er hvatt til þess að nýta samlegðaráhrif á sem flestum sviðum og samræma flokkun, söfnun og aðra meðhöndlun úrgangs sem og upplýsingagjöf og notkun grenndar-, söfnunar-, móttöku- og endurnýtingarstöðva og annarra innviða. Sveitarfélög geta unnið sameiginlega samþykkt um meðhöndlun úrgangs þar sem þessi atriði væru samræmd á öllu svæðinu.

Áætlunin er gerð til tólf ára í senn, en meta skal á a.m.k. sex ára fresti hvort þörf sé á endurskoðun. Áætlunina skal auglýsa til umsagnar og birta skal samþykkta áætlun. Sveitarfélögum er í sjálfsvald sett að hafa samráð um gerð áætlunar við íbúa og hagaðila á fundum, kynningum eða með öðrum hætti sem hentar á hverjum stað. Þó er skylt að auglýsa umhverfisskýrslu svæðisáætlunar til umsagnar. Umhverfisstofnun hefur eftirlit með að svæðisáætlanir séu gerðar og leggur faglegt mat á efni þeirra.

Svæðisáætlun skal taka tillit til landfræðilegra aðstæðna og umfangs svæðisins. Áskoranir eru ólíkar eftir því hvort um er að ræða þéttbýlissvæði, dreifðar byggðir, landfræðilega stór svæði, erfiða fjallvegi eða greiðfærar götur. Umfang orlofsbyggða innan svæðisins hefur sömuleiðis mikið að segja. Þá þarf að taka mið af atvinnustarfsemi á svæðinu, svo sem hvort um er að ræða landbúnað, ferðaþjónustu eða iðnað. Verkefnin sem tiltekin eru í svæðisáætlun taka mið af þeim árangri sem sveitarfélögin, íbúar og atvinnulíf hafa þegar náð varðandi lágmörkun úrgangs og bætta flokkun, söfnun og aðra meðhöndlun úrgangs. Jafnframt þarf að horfa til þeirra innviða sem eru á svæðinu og skoða þörf á fjárfestingu í auknum innviðum.

Við gerð svæðisáætlunar þarf að byrja á að greina stöðu úrgangsmála á viðkomandi svæði og þróun til framtíðar. Greiningin snýr að tæknilegum atriðum eins og aðstöðu sem til staðar er fyrir flokkun, móttöku og aðra meðhöndlun úrgangs, hvaða fyrirkomulag er á söfnun úrgangs og hvernig tölfræðigögnum um úrgang er safnað. Þegar núverandi staða hefur verið teiknuð upp þarf að skoða hvaða breytingar þurfa að eiga sér stað til að uppfylla kröfur og ná settum markmiðum og hvaða þörf er á uppbyggingu innviða. Niðurstaða þessarar skoðunar endurspeglast síðan í aðgerðum sem settar eru fram til að bæta endurvinnslu og aðra endurnýtingu og förgun og lágmarka myndun úrgangs.

Auk þess sem hér hefur verið rakið skal, eftir því sem við á, fjalla um önnur atriði eins og skipulag úrgangsmála, fræðslu og kynningarmál og stjórntæki til að takast á við áskoranir. Hér er einkum átt við hagræn stjórntæki og aðrar ráðstafanir til að hvetja til forgangsröðunar við meðhöndlun úrgangs og er í því sambandi vísað til lista sem settur er fram í tilskipun Evrópusambandsins, sjá kafla 3.6. Sniðmát fyrir svæðisáætlun sveitarfélaga um meðhöndlun úrgangs er í viðauka 1.

„Grundvallaratriði til þess að mögulegt sé að endurvinna úrgangsstraum er að hann sé tiltölulega hreinn, þ.e. að mestu laus við óhreinindi og aðskotahluti og sé ekki blandaður öðrum úrgangsflokkum. Sérstök söfnun úrgangsflokka er lykilatriði til að tryggja þetta og stuðla að því að hver úrgangsstraumur henti sem hráefni í hágæða endurvinnslu. Það er jafnframt mikilvægt að það sé fjárhagslega hagkvæmt fyrir handhafa úrgangs að skila úrganginum flokkuðum til endurvinnslu, fremur en að skila honum með blönduðum úrgangi sem síðan endar í brennslu eða urðun.“

Stefna ráðherra í úrgangsmálum – Í átt að hringrásarhagkerfi, 2021

Samþykkt um meðhöndlun úrgangs er mikilvægt stjórntæki sem sveitarfélag hefur til úrgangsstjórnunar. Þar er mögulegt að skýra réttindi og skyldur einstaklinga og lögaðila varðandi hirðu og aðra þjónustu við meðhöndlun alls úrgangs í sveitarfélaginu, hvort sem þjónustan er veitt af sveitarfélaginu eða öðrum aðilum og hvort sem um er að ræða heimilis- eða rekstrarúrgang. Sveitarfélag hefur heimild til að gefa fyrirmæli sem það telur nauðsynlegt um flokkun og aðra meðhöndlun úrgangs sem fellur til innan sveitarfélagsins til þess að uppfylla skyldur sínar. Þetta á við um bæði fyrirkomulag heimilisúrgangs sem og rekstrarúrgangs.

Í samþykkt sveitarstjórnar um meðhöndlun úrgangs má tilgreina fyrirkomulag hirðu úrgangs, skyldur einstaklinga og lögaðila til að flokka úrgang og ákvarða stærð, gerð, staðsetningu og merkingu íláta undir úrgang auk ákvæða um söfnun við aðliggjandi lóðir. Samþykkt getur kveðið á um til hvaða meðhöndlunar úrgangur skal færður, annað hvort beint til endurnýtingar eða fyrst á grenndar-, söfnunar- eða móttökustöð og þaðan til endurnýtingar eða förgunar. Hægt er að tilgreina í samþykktinni verklag við innheimtu fyrir meðhöndlun úrgangs og hvaða aðgerða skal grípa til ef notendur fara ekki eftir ákvæðum um t.d. flokkun og skil til undirbúnings fyrir endurnotkun og endurvinnslu.

Útfæra skal fyrirkomulag sérstakrar söfnunar í samþykktinni umfram það sem kemur fram í lögum og reglum. Samþykktin er réttur vettvangur til að útfæra kröfur til lausna sem krefjast sérstaks búnaðar og aðkomuleiða við hirðu, s.s. gáma á yfirborði eða djúpgáma. Einnig ef sveitarfélag ákveður að setja kröfur um aðgengi og staðsetningu sorpíláta á lóðum í ákveðinni hámarksfjarlægð frá hirðubíl eða hafna losun sorpíláta þegar ekki er rétt flokkað eða aðgengi að sorpílátum er skert. Jafnframt er hægt að útfæra mismunandi fyrirkomulag í dreifbýli og þéttbýli sem og milli lögbýla/íbúðarhúsnæðis í dreifbýli og frístundabyggða. Til dæmis er heimilt í dreifbýli að skylda fasteignareigendur til að fara með úrgang á miðlægar söfnunarstöðvar í sveitarfélaginu. Hið sama á við um eigendur frístundahúsa. Eingöngu er skylt að sækja úrgang innan lóðar í þéttbýli.

Tvö eða fleiri sveitarfélög geta gert sameiginlega samþykkt, m.a. í tengslum við sameiginlega svæðisáætlun. Þannig er stutt við að samlegðaráhrif náist á sem flestum sviðum með samræmingu flokkunar, söfnunar, úrgangsmerkinga, meðhöndlunar úrgangs og samræmingu á skyldum einstaklinga og lögaðila.

Sniðmát fyrir samþykkt um meðhöndlun úrgangs er í viðauka 2.

Í svæðisáætlun er sett stefna og áherslur til framtíðar og verkefnum er forgangsraðað. Samþykktir eru tæki til að útfæra fyrirkomulag söfnunar úrgangs og þjónustustig ásamt því að skilgreina réttindi og skyldur einstaklinga og lögaðila. Sveitarfélög sem vinna sameiginlega svæðisáætlun geta unnið sameiginlega samþykkt í kjölfarið, en geta einnig gert það hvert fyrir sig. Ef þessum tveimur tækjum er beitt samhliða, má útfæra úrgangsstjórnun sveitarfélaga með skilvirkum hætti. Æskilegt er að í samþykktum sé tilgreint hvaða aðgerða skal grípa til ef notendur eða aðrir aðilar sem tilgreindir eru fara ekki eftir ákvæðum samþykktarinnar. Mikilvægt er að gjaldskrár fyrir meðhöndlun úrgangs styðji við framfylgd svæðisáætlunar og samþykkta sveitarfélagsins.

Þegar þörf á fjárfestingum og innviðauppbyggingu hefur verið skilgreind í svæðisáætlun og samþykkt um meðhöndlun úrgangs liggur fyrir er hægt að útfæra þjónustu sveitarfélagsins. Í sumum tilfellum þarf að taka frá landsvæði í skipulagi fyrir mikilvæga innviði, svo sem grenndar-, söfnunar- og móttökustöðvar. Þannig er mikilvægt að skipulag og hönnun byggðar sé þannig að það styðji við stefnu sveitarfélagsins í úrgangsstjórnun og innleiðingu hringrásarhagkerfis.

Sveitarfélög taka ákvörðun um hvort þau sinna sjálf eða útvista verkefnum á þeirra vegum, þ.m.t. í söfnun og annarri meðhöndlun úrgangs. Framkvæmd innkaupa, útboða og samninga um verkefnin eru mikilvægir hlekkir í því að ná markmiðum og tryggja að rekstur og þjónusta séu eins og sveitarfélag ákveður. Vinna þarf útboðsgögn og samninga í takt við áherslur viðkomandi sveitarfélags og þá ábyrgð sem það ber samkvæmt lögum. Mismunandi er á milli sveitarfélaga hvaða þættir eru á hendi sveitarfélagsins og hvað er boðið út en ábyrgð sveitarfélaga á meðhöndlun úrgangs fellur ekki niður þó að hluta þjónustunnar sé útvistað og sinnt af verktökum.

Til að framkvæmd úrgangsstjórnunar gangi vel fyrir sig er æskilegt að ákvarða hvaða aðilar innan sveitarfélagsins beri ábyrgð á framkvæmd eða eftirliti með verkefnum eins og söfnun úrgangs, rekstri grenndar-, söfnunar- og móttökustöðva, framkvæmd útboða og verðfyrirspurna, gerð samninga við verktaka og ráðstöfunaraðila. Æskilegt er að skilgreina hver hefur eftirlit með framkvæmd verkefna og gæðum. Einnig þarf að ákveða hvernig framfylgd með árangri aðgerða er háttað og því hvort markmið náist, hvaða eining innan stjórnsýslunnar fylgist með því og hvernig skuli fara með mál ef eitthvað gengur ekki eins og til er ætlast og þörf er á inngripi.

Innheimta skal gjald af einstaklingum og lögaðilum fyrir alla meðhöndlun úrgangs. Mengunarbótareglan er ein af meginreglum umhverfisréttarins en inntak hennar er að sá borgi sem mengar eða sem hefur með höndum umsvif sem hafa áhrif á umhverfið. Það er því handhafi úrgangs sem jafnan skal standa straum af kostnaði við meðhöndlun úrgangs sem hann losar sig við.

Meginreglur um innheimtu sveitarfélaga eru:

• • Innheimta skal gjald fyrir alla meðhöndlun úrgangs, þar með talið heimilis- og rekstrarúrgang sem safnað er á lóðum einstaklinga og rekstraraðila eða á grenndar-, söfnunar- og móttökustöðvum.

• • Gjald sem sveitarfélag eða byggðasamlag innheimtir skal þó aldrei vera hærra en nemur þeim kostnaði sem fellur til í sveitarfélaginu við meðhöndlun úrgangs og tengda starfsemi sem samræmist markmiðum sem í gildi eru um meðhöndlun úrgangs.

• • Skylt er að innheimta gjald sem næst raunkostnaði sérhvers aðila, hvort sem er íbúi eða lögaðili, eftir kerfi sem kallast „borgað þegar hent er“ (e. pay as you throw), svo sem með því að miða gjaldið við magn úrgangs, gerð úrgangs, losunartíðni, frágang úrgangs og aðra þætti sem áhrif hafa á kostnað við meðhöndlun úrgangs viðkomandi aðila.

• • Heimilt er að innheimta 25% af heildarkostnaði sem fast gjald, miðað við fasteign, (til ársins 2025 má hlutfallið vera 50%). Skylt er að birta árlega upplýsingar um innheimt gjöld og sundurliðun á raunkostnaði á vef sveitarfélags eða byggðasamlags.

• • Kostnaður við uppsetningu og rekstur nauðsynlegra innviða er hluti af kostnaði sem innifalinn er í gjaldi fyrir meðhöndlun úrgangs, til dæmis innviðir til söfnunar og flutnings úrgangs og innviðir til endurvinnslu eða annarrar endurnýtingar úrgangs.

• • Heimilt er að færa raunkostnað á milli úrgangsflokka í því skyni að stuðla að hringrásarhagkerfi. Þannig er sem dæmi heimilt að hvetja til aukinnar endurvinnslu með því að færa kostnað vegna úrgangs sem er hæfur til endurvinnslu yfir á gjaldtöku vegna blandaðs úrgangs. Þetta gæti sérstaklega átt við um lífúrgang þar sem kostnaðarþátttaka Úrvinnslusjóðs kemur ekki til í þeim úrgangsflokki. Gæta þarf að því að ef tilteknir úrgangsstraumar eru alveg gjaldfrjálsir þá getur röng flokkun og óhreinindi aukist, ef brögð verða að því að notendur setji úrgang sem greiða þarf fyrir í gjaldfrjálsa flokka. Slíkt getur torveldað undirbúning undir endurnotkun, endurvinnslu og aðra endurnýtingu og aukið kostnað.

• • Birta skal gjaldskrá fyrir meðhöndlun úrgangs í B-hluta Stjórnartíðinda.

• • Gjaldtaka í höfnum fyrir móttöku úrgangs og farmleifa frá skipum er samkvæmt gjaldskrá hafna og nánar er fjallað um það gjald í sérstakri reglugerð.

• • Sveitarfélag skal samþykkja gjaldskrá í samráði við viðeigandi heilbrigðisnefnd og má innheimta gjaldið með aðför.

Lögaðilar sem nýta sér þjónustu og innviði sveitarfélaga fyrir úrgang sem frá þeim kemur, ber að greiða fyrir þá þjónustu í takt við mengunarbótaregluna. Misjafnt hefur verið á milli sveitarfélaga hvort þau innheimti gjald af lögaðilum fyrir þá þjónustu sem sveitarfélagið veitir og lögaðilar nýta ásamt íbúum en samkvæmt lögum er sveitarfélögum skylt að innheimta gjald af lögaðilum fyrir slíka þjónustu. Sveitarfélög sem reka grenndar-, söfnunar og/eða móttökustöðvar ættu því ekki að reka þau aðeins á gjöldum frá einstaklingum ef lögaðilar nýta sér þjónustuna. Einstaklingar eru með því í raun að niðurgreiða meðhöndlun úrgangs frá lögaðilum sem er óheimilt. Leyfilegt er að sveitarfélög innheimti þessi gjöld af lögaðilum sem fast gjald af hverri fasteignareiningu svo lengi sem þau ná að innheimta 25% eða minna af heildarkostnaði sveitarfélagsins í málaflokknum sem fast gjald.

Samkvæmt mengunarbótareglunni á hver og einn að borga fyrir það sem hann hendir. Það er í höndum sveitarfélaga að sjá til þess að svo sé. Útfærslan, svokallað „borgað þegar hent er“ kerfi, gerir kröfu um þrennt: að auðkenna framleiðanda úrgangsins, að mæla magn og tegund úrgangs sem fellur til og að innheimtan sé eftir magni og tegund úrgangsins. Hvað varðar mælingu á magni úrgangsins þá er annars vegar hægt að miða við rúmmál og hins vegar þyngd. Það er háð aðstæðum í hverju sveitarfélagi hvaða útfærsla hentar best og nýta má fleiri en eina leið á hverju svæði við innheimtu gjalda fyrir meðhöndlun úrgangs. Í dag hafa flest sveitarfélög farið þá leið að innheimta gjöld eftir rúmmáli við söfnun á lóðum, hvort sem er heimili, lögaðila eða sumarhús. Innheimta á söfnunar- og móttökustöðvum er í flestum tilfellum annaðhvort gegn föstu gjaldi, eftir rúmmáli eða eftir þyngd. Í flestum tilfellum er ekki innheimt gjald við grenndarstöðvar og er þá fast gjald látið standa undir kostnaði þeirra. Mikilvægt er að huga að því að innheimtukerfið og gjaldskrá stuðli að því að fjárhagslegir hvatar séu til að draga úr myndun úrgangs.

Nýta má hefðbundin tæki og búnað og innheimta eftir rúmmáli þannig að miðað sé við stærð og fjölda íláta og/eða losunartíðni. Þannig greiðir notandinn fyrir það rúmmál sem hann hefur til umráða til að láta frá sér úrgang. Notandinn skal hafa möguleika á að auka eða minnka það rúmmál sem hann hefur til umráða eftir því sem honum hentar og kostnaður viðkomandi breytist samkvæmt því. Dæmi eru um að miðað sé við vikulítra við gjaldheimtu fyrir hvern úrgangsflokk, þ.e. hversu marga lítra af úrgangi viðkomandi getur losað sig við af úrgangi í hverri viku. Breytileg hirðutíðni getur verið mikilvægur þáttur þegar notast er við gáma á yfirborði eða djúpgáma í þéttri byggð og hægt er að bjóða íbúum upp á að velja breytilega hirðu samhliða öðru vali, s.s. fjölda og stærð íláta. Gallinn við val um hirðutíðni er sá að slíkt kerfi gæti leitt til hærri heildarsöfnunarkostnaðar þar sem færri ílát eru tæmd í einu og erfitt er að koma alveg í veg fyrir að tæma þurfi einstök ílát í sérferðum. Aðferðin er sérstaklega óhagkvæm þar sem vegalengdir eru langar og dreifbýli mikið.

Innleiðing breytilegs gjalds eftir rúmmáli getur verið góður undirbúningur undir innheimtu samkvæmt þyngd. Hægt er að fjárfesta í innviðum og hugbúnaði og innheimta eftir þyngd svo sem með því að vigta ílát frá lóðum við losun á lyftu aftan á hirðubílnum. Einnig er hægt að nota bílavog á söfnunar- og/eða móttökustöðum úrgangs en slíkum vogum er komið fyrir á öxlum bílanna eða vigtun fer fram þegar bílar með úrgang fara inn og út af söfnunar- eða móttökustöð. Báðar þessar aðferðir geta haft töluverða skekkju og henta því illa þegar magnið er lítið. Á dreifbýlis­svæðum og í stórum frístundabyggðum getur hentað að koma upp miðlægum söfnunarstöðvum sem eru aðgangsstýrðar með aðgangslyklum eða korti. Stöðvarnar geta verið mannaðar á tilteknum tímum.

Aðlaga þarf skráningu kostnaðar og tekna fyrir meðhöndlun úrgangs að breytingum sem gerðar eru til að tryggja gagnsæi í gjaldskrám því kostnaður er ólíkur eftir tegund úrgangs. Í bókhaldskerfum sveitarfélaga eru bókhaldslyklar fyrir kostnað tengdir meðhöndlun úrgangs. Við gerð ársreikninga sveitarfélaga og árlegum skilum þeirra til Hagstofu Íslands þarf að yfirfæra gögnin á ákveðna bókhaldslykla, samanber reglugerð um bókhald, fjárhagsáætlanir og ársreikninga sveitarfélaga, nr. 1212/2015. Kostnaður við meðhöndlun úrgangs fellur undir málaflokk 08 Hreinlætismál og flokkinn 08 – 2 Sorphreinsun og sorpeyðing. Mörg sveitarfélög miða kostnaðarfærslur sínar við þessa flokka. Slík skipting gagnast síður þegar kemur að því að innleiða „borgað þegar hent er“ kerfi við innheimtu. Dæmið hér að neðan sýnir hvernig bókfæra má kostnað vegna úrgangsmála til að tryggja gagnsæi.

Við gjaldskrárgerð velja flest sveitarfélög að birta gjaldskrá árlega þar sem fram koma fjárhæðir sem sveitarstjórn hefur samþykkt fyrir það ár. Þannig er hægt að koma að hluta til í veg fyrir að gjöldin séu hærri en sem nemur kostnaði við veitta þjónustu þar sem árleg endurskoðun tekur mið af raunkostnaði nýliðins árs. Gjaldskrár byggja á áætlun t.d. um magn úrgangs og fjölda íbúa og því verður einhver munur á raunkostnaði annars vegar og tekjum hins vegar. Það ætti að vera stefna hvers sveitarfélags að þessi munur sé sem minnstur. Fordæmi eru fyrir að hægt sé að miða við meðalkostnað á þriggja ára tímabili, sbr. úrskurð þess efnis (sjá viðauka 5).

Sveitarfélögin nýta álagningarkerfi fasteignagjalda Húsnæðis- og mannvirkjastofnunar við innheimtu bæði fastra gjalda og breytilegra gjalda fyrir meðhöndlun úrgangs samhliða fasteignagjöldum. Fasteignagjöld eru lögð á allar fasteignir í janúar miðað við fasteignamat 31. desember ársins áður samkvæmt fasteignaskrá. Í flestum tilfellum er lagt fast matseiningargjald á hverja fasteign og þar sem þessi gjöld breytast ekkert yfir árið, dugar að skipta þessu gjaldi yfir þá fjölda gjalddaga sem sveitarfélagið vill innheimta. Í álagningarkerfinu er hægt er að velja fjölda íláta, ílátastærðir og úrgangsflokka á ákveðið staðfang (heimilisfang). Í fjöleignarhúsum er kostnaði við ílátin í viðkomandi staðfangi síðan dreift niður á íbúðarfasteignir innan staðfangsins í hlutfalli við fermetrafjölda. Sama gildir um skiptingu kostnaðar við miðlæga gáma eða djúpgáma.

Greitt er úrvinnslugjald fyrir þann úrgang sem fellur undir kerfi framlengdrar framleiðendaábyrgðar. Gjaldið er greitt af þeim sem flytur inn eða framleiðir úrganginn upphaflega, ýmist sem vöru, efni eða umbúðir og rennur gjaldið í Úrvinnslusjóð sem fer með ráðstöfun úrvinnslugjaldsins. Úrvinnslugjaldið á að standa undir kostnaði við söfnun og aðra meðhöndlun viðkomandi vara og/eða umbúða sem orðnar eru að úrgangi (sjá kafla 4.7). Undir Úrvinnslusjóð falla t.d. umbúðir, raf- og rafeindatæki og spilliefni. Þannig myndast hagrænn hvati fyrir flokkun og skil á úrgangi. Sveitarfélög geta þannig lækkað gjald fyrir meðhöndlun úrgangs fyrir þá úrgangsflokka sem í eru vörur og/eða umbúðir á ábyrgð sjóðsins í samræmi við kostnaðarþátttöku Úrvinnslusjóðs.

Úrvinnslusjóður greiðir sveitarfélögum fyrir sérstaka söfnun ákveðinna úrgangstrauma en sjóðurinn greiðir einnig endurgjald fyrir flutning og ráðstöfun til skráðra þjónustuaðila sjóðsins. Ef sveitarfélag ákveður að verða ekki þjónustuaðili Úrvinnslusjóðs renna greiðslurnar til verktaka sem sveitarfélög skipta við og koma til viðbótar við greiðslur sveitarfélagsins vegna þjónustunnar. Sveitarfélög geta óskað eftir í þjónustusamningum sínum við verktaka að verktaki upplýsi um greiðslur Úrvinnslusjóðs vegna flutningsjöfnunar og ráðstöfunar vegna úrgangs á ábyrgð sveitarfélagsins. Form fyrir skilagreinar og upplýsingar um greiðslur og verðskrár Úrvinnslusjóðs má finna á vefsíðu sjóðsins. Skilagjald svipar til úrvinnslugjalds en því er ekki ráðstafað af Úrvinnslusjóði heldur af Endurvinnslunni hf. fyrir drykkjarvöruumbúðir og Fjársýslu ríkisins fyrir ökutæki.

Úrvinnslugjald er greitt af Úrvinnslusjóði vegna eftirfarandi:

Sérstök söfnun: Úrvinnslusjóður greiðir sveitarfélögum fyrir sérstaka söfnun á umbúðum úr pappír, pappa og plasti á lóðum og á á grenndar-, söfnunar- og móttökustöðvum, á umbúðum úr málmi og gleri á grenndar-, söfnunar- og móttökustöðvum og fyrir söfnun spilliefna og umbúða úr viði á söfnunar- og móttökustöðvum. Þar sem verktakar sinna úrgangsþjónustu fyrir sveitarfélög, byggir Úrvinnslusjóður kostnaðarþátttöku sína á gögnum frá verktökunum. Í slíkum tilvikum þurfa sveitarfélög að semja við verktaka sína um að verktakar sendi mánaðarlegar skilagreinar til Úrvinnslusjóðs. Form fyrir skilagreinarnar má nálgast á vefsíðu Úrvinnslusjóðs og þar geta sveitarfélög einnig nálgast upplýsingar um safnað magn og aðrar forsendur greiðslna vegna sérstakrar söfnunar.

Flutningur flokkaðs úrgangs: Úrvinnslusjóður greiðir flutningsjöfnun til skráðra þjónustuaðila (sveitarfélags eða verktaka) fyrir flutning úrgangs sem er á ábyrgð sjóðsins. Flutningsjöfnun á að standa undir kostnaði við nauðsynlegan flutning innanlands til svokallaðra núllpunkta, sem eru staðir þar sem hægt er að koma úrganginum til ráðstöfunaraðila. Verðskrá Úrvinnslusjóðs byggir á vegalengdum frá móttökustöðvum til núllpunkta.

Ráðstöfun: Úrvinnslusjóður greiðir þjónustuaðilum fyrir lokameðhöndlun úrgangs á ábyrgð sjóðsins samkvæmt gjaldskrá sjóðsins. Gjaldið fer eftir því hvort úrgangurinn fari til undirbúnings fyrir endurnotkun, endurvinnslu, annarrar endurnýtingar eða förgunar. Jafnframt stendur sjóðurinn straum af kostnaði við förgun úrgangs sem blandast hefur vöru eða umbúðum sem greitt hefur verið úrvinnslugjald af, enda sé blöndunin hluti af eðlilegri notkun vörunnar.

Upplýsingasöfnun, upplýsingaskil og upplýsingagjöf sem snýr að þeim úrgangi sem fellur undir kerfi framlengdrar framleiðendaábyrgðar.

Ökutæki: Úrvinnslugjald er lagt á ökutæki við nýskráningu og er því ráðstafað til þjónustuaðila og sveitarfélaga sem meðhöndla úr sér gengin ökutæki. Móttaka úr sér genginna ökutækja er á ábyrgð sveitarfélaga og greiðir Úrvinnslusjóður þeim eftir gjaldskrá, en þau geta útvistað móttökunni til verktaka eins og bifvélaverkstæða. Nokkrir þjónustuaðilar við ökutæki eru skráðir beint hjá Úrvinnslusjóði og sækja greiðslur þangað beint. Greitt er út fyrir úrvinnslu ökutækja þegar ökutækið er afskráð hjá Samgöngustofu og gerist það sjálfvirkt, þannig sveitarfélög þurfa ekki að sækja slíkar greiðslur. Auk úrvinnslugjalds er skilagjald á ökutækjum sem fæst greitt af Fjársýslu ríkisins til þess sem afskráir ökutækið.

Hreinsun á víðavangi: Úrvinnslusjóður greiðir samkvæmt gjaldskrá sinni fyrir hreinsun á víðavangi á plastvörum og veiðarfærum sem innihalda plast. Úrvinnslusjóður bindur greiðslur sínar við hreinsun á vegum sveitarfélaga og annarra opinberra aðila eða hreinsun sem gerð er í umboði þeirra. Skilmálar fyrir greiðslur í þessum flokki eru birtir á vef Úrvinnslusjóðs. Hreinsun á víðavangi nær hvoru tveggja til hreinsunar opinna svæða og þess sem safnast í ruslabiður sem stjórnvöld koma fyrir á almannafæri.

Styrkir til fræðslumála: Úrvinnslusjóður ber ábyrgð á að fjármagna upplýsingagjöf um sína vöruflokka, sér í lagi varðandi rafhlöður og rafgeyma, raf- og rafeindatæki, plastvara og veiðarfæra sem innihalda plast. Í gildi eru verklagsreglur um úthlutun styrkja vegna fræðslumála.

Starfsemi Úrvinnslusjóðs og fræðsluhlutverk sjóðsins

Úrvinnslugjald er reiknað út frá áætluðum kostnaði við endurgjald vegna flutningsjöfnunar og ráðstöfunar úrgangs og tekur mið af áætluðu hlutfalli úrgangs sem safnað er miðað við magn vöru sem sett er á markað. Fyrir þá úrgangsflokka sem Úrvinnslusjóður ber ábyrgð á að sé safnað sérstaklega, er kostnaður vegna sérstakrar söfnunar einnig reiknaður inn í úrvinnslugjaldið.

Sveitarfélög geta gerst þjónustuaðilar Úrvinnslusjóðs og fengið auk greiðslna fyrir sérstaka söfnun, greiðslur fyrir meðhöndlun og ráðstöfun annarra úrgangstegunda sem bera úrvinnslugjald, s.s. hjólbarða, spilliefna, raftækja, umbúða, pappa og pappírs, heyrúlluplasts og annars plasts.

Dæmi um aðgerðir sem tengjast gjaldskrá og innheimtu

Innleiðing virkrar mengunarbótareglu: Tryggja að gjaldtaka standi að fullu undir kostnaði við meðhöndlun úrgangs og innleiða „borgað þegar hent er“ kerfi við innheimtu.

Hagrænir hvatar notaðir með því að nýta heimild í lögum til að færa innheimtu hluta raunkostnaðar við söfnun á lífúrgangi yfir á innheimtu fyrir blandaðan úrgang.

Regluleg upplýsingagjöf um kostnað vegna meðhöndlunar úrgangs: Birta upplýsingar um innheimt gjöld og sundurliðun á raunkostnaði.

Kostir framlengdrar framleiðendaábyrgðar nýttir: Við innkaup á úrgangsþjónustu verður tryggt sérstaklega að kostnaðarþátttaka framleiðenda og innflytjenda í gegnum starfsemi Úrvinnslusjóðs sé virk í samræmi við lög um úrvinnslugjald. Sveitarfélög geta gert kröfur í útboðum um að greiðslur frá Úrvinnslusjóði komi til frádráttar þeim greiðslum sem greiddar eru til verktaka, til þess að breytingar eða hækkanir gjaldskráa komi sveitarfélögum til góða. Áreiðanlegri innheimta: Fjárfesta í bílavogum og sjálfsafgreiðslukerfi á söfnunar- og móttökustöðvum sem verði undirstaða gjaldheimtu inn á stöðvarnar í samræmi við „borgað þegar hent er.“

Óheimilt er að losa úrgang annars staðar en á móttökustöð eða í sorpílát, þ.m.t. grenndargáma. Allur úrgangur skal færður til viðeigandi meðhöndlunar, annað hvort beint til endurnýtingar eða í söfnunar- eða móttökustöð, og þaðan til endurnýtingar eða förgunar. Almennt skal við meðhöndlun úrgangs stuðlað að endurnotkun á vörum og hliðsjón höfð af forgangsröðun við meðhöndlun úrgangs að eins miklu leyti og unnt er.

Úrgangur frá heimilum telst vera heimilisúrgangur, með fáeinum undantekningum því seyra, úr sér gengin ökutæki og byggingar- og niðurrifsúrgangur teljast til rekstrarúrgangs óháð uppruna. Heimilisúrgangur fellur ekki eingöngu til á heimilum því að sams konar úrgangur getur fallið til hjá fyrirtækjum og stofnunum, t.d. eldhúsúrgangur frá mötuneytum/kaffistofum.

Sveitarfélög ákveða fyrirkomulag á söfnun og annarri meðhöndlun alls úrgangs sem fellur til í sveitarfélaginu, þ.m.t. heimilisúrgangs, í samþykktum sínum. Þau bera ábyrgð á söfnun úrgangs með reglulegri tæmingu íláta undir úrgang og flutningi alls heimilisúrgangs innan sveitarfélagsins óháð því hvar hann fellur til.

Heimilt er að útfæra sérstaka söfnun í dreifbýli á annan hátt en í þéttbýli. Í dreifbýli er heimilt í samráði við heilbrigðisnefnd að setja upp ílát, til dæmis gáma, undir úrgang í stað þess að sækja heimilisúrgang á hvert heimili eða til lögaðila. Þá er skylda til söfnunar lífúrgangs innan lóðar eingöngu til staðar í þéttbýli en ekki í dreifbýli. Ef sveitarfélög ákveða að sérsafna ekki lífúrgangi innan lóðar í dreifbýli og beina í stað þess íbúum að stunda heimajarðgerð er það á ábyrgð sveitarfélagsins, í samvinnu við hlutaðeigandi heilbrigðisnefndir, að stuðla að nægilegri fræðslu, setja skilyrði og hafa eftirlit með því að vel sé staðið að því.

Sveitarstjórn skal, í samráði við heilbrigðisnefnd, setja upp söfnunarstöð með ílátum undir úrgang í nánd við sumarhúsahverfi. Séu fleiri en 20 sumarhús í hverfinu skal staðsetning söfnunar vera sem næst hverfinu og/eða þannig að hentugt sé að losa í það í leið frá hverfinu. Ílátin skulu vera til staðar á því tímabili sem almennt er dvalist í húsunum í hverfinu.

Á grenndar-, söfnunar- og móttökustöðvum skal taka við úrgangsflokkum sem ekki er safnað á lóðum. Skylda sveitarfélaga til að ákvarða fyrirkomulag sérstakrar söfnunar og flutning nær einnig til heimilisúrgangs frá lögaðilum. Hérlendis hefur þó útfærslan oftast verið sú að lögaðilar semja beint við verktaka um söfnun og aðra meðhöndlun úrgangs og ber sveitarfélögum einungis að sinna þeirri þjónustu fyrir lögaðila ef enginn verktaki sinnir þeirri þjónustu á svæðinu. Sveitarstjórn þarf að ákveða með hvaða hætti hún staðfestir að lögaðili sé að skila af sér heimilisúrgangi á fullnægjandi máta, s.s. með því að lögaðili afhendi sveitarfélagi afrit af samningi við verktaka eða með reglubundnum úttektum.

Heimajarðgerð

Íbúum er heimilt að stunda heimajarðgerð á sínum lífúrgangi. Sveitarfélög geta fjallað um nýtingu heimajarðgerðar í samþykkt sinni um meðhöndlun úrgangs. Jarðgerð sem á sér stað annars staðar en við heimili fólks, svo sem í atvinnustarfsemi, telst ekki til heimajarðgerðar.

Sérstaka söfnun má útfæra með öðrum hætti í dreifbýli en í þéttbýli og hafa sveitarfélög heimild til að beina íbúum í dreifbýli að stunda heimajarðgerð í stað þess að sækja lífúrganginn á hvert heimili. Ef sveitarfélag velur þá leið, er ráðlagt að huga að því hvernig sveitarfélag getur stutt einstaklinga við að stunda heimajarðgerð, s.s. með því að styrkja þá til kaupa á ílátum til jarðgerðar, bjóða upp á minni ílát fyrir íbúa sem stunda heimajarðgerð eða gera samning við einstaklinga um að þeir stundi heimajarðgerð. Ekki er hægt að skylda einstaklinga í heimajarðgerð auk þess sem að ýmis lífrænn úrgangur hentar illa í jarðgerð. Sveitarfélag þarf því alltaf að hafa tiltækan farveg, hvort sem er á miðlægri söfnunar- eða endurvinnslustöð, þar sem hægt er að láta lífúrganginn frá sér.

Á markaði er að finna ýmsar jarðgerðarlausnir til sölu fyrir einstaklinga og fyrirtæki. Við kaup á slíkum vélum er rétt að athuga hvort um hentuga lausn sé að ræða til framtíðar og hvort þær veiti bestu aðgengilegu tækni með tilliti til þeirra innviða sem eru nú þegar til staðar til að taka á móti slíkum úrgangi. Jafnframt þarf að vera ljóst hvað verði um afurðina (jarðvegsbætinn) sem eftir stendur.

Sérstök söfnun er undirstaða þess að úrgangur sé meðhöndlaður í samræmi við forgangsröðun við meðhöndlun úrgangs. Óheimilt er að blanda úrgangi sem hefur verið safnað sérstaklega við annan úrgang eða efnivið með aðra eiginleika. Sérstök söfnun felur í sér aðgreiningu úrgangsflokka og getur sú aðgreining verið söfnun úrgangsflokka í sitt hvort ílátið eða aðgreining úrgangsflokka í mismunandi pokum. Fyrri aðferðin, söfnun í aðskilin ílát, tryggir betur að aðskilnaður úrgangsflokka haldist í gegnum allt ferlið, frá söfnun til lokameðhöndlunar. Aðstæður og búnaður við söfnun og á móttökustöðvum hérlendis er ekki með þeim hætti í dag að hægt sé að sannreyna aðskilnað úrgangsflokka með því að nota poka á hátt sem tryggir gæði hráefnisins og svarar kostnaði.

Almennt má gera ráð fyrir því að söfnun tveggja eða fleiri úrgangsflokka í sama ílát í plastpokum uppfylli ekki kröfur laganna miðað við þá innviði sem nú eru til staðar innanlands. Lögin gera þá kröfu að komið sé í veg fyrir að úrgangur í þessum úrgangsflokkum blandist öðrum úrgangi eða öðrum efniviði með aðra eiginleika og að fyrirkomulag söfnunarinnar stuðli að því að markmiðum laganna og reglugerða sem settar eru á grundvelli þeirra verði náð í sveitarfélaginu, þ.m.t. töluleg markmið um endurvinnslu og aðra endurnýtingu. Forsenda þess að þessar kröfur séu uppfylltar er að úrgangsflokkarnir haldist aðskildir í gegnum allt ferlið frá söfnun til endanlegrar meðhöndlunar. Aðstæður og búnaður, annars vegar í hirðubílum og hins vegar í móttökustöðvum eru hérlendis ekki með þeim hætti að hægt sé að tryggja þennan aðskilnað. Þar af leiðandi verður ekki séð að umrædd aðferð uppfylli skilyrði laganna.

Skylt er að safna með sérstakri söfnun pappír og pappa, plasti, málmum, gleri, lífúrgangi, textíl og spilliefnum á eftirfarandi hátt:

• • Sérstök söfnun á pappír og pappa, plasti og lífúrgangi skal fara fram við íbúðarhús og hjá rekstraraðilum í þéttbýli, innan lóðar viðkomandi íbúðarhúss eða rekstraraðila. Þó er heimilt að hafa sameiginlega söfnun úrgangs fyrir aðliggjandi lóðir að því tilskildu að öll söfnun úrgangs færist af viðkomandi lóðum. Heimilt er að víkja frá ákvæði um söfnun innan lóðar þegar um er að ræða rúmfrekan úrgang, svo sem garðaúrgang, sem safnað er á söfnunar- eða móttökustöð.

• • Sérstök söfnun á gleri, málmum og textíl getur verið á grenndarstöðvum, að því tilskildu að markmið um söfnun náist, þ.m.t. töluleg markmið.

• • Sérstök söfnun á spilliefnum skal fara fram í nærumhverfi íbúa, t.d. á söfnunarstöð og/eða með spilliefnabíl sem sækir spilliefni á ákveðnum stöðum og tímum.

• • Söfnun á lífúrgangi á lóðum íbúa og rekstraraðila er sérstaklega beint að matarleifum sem falla til. Sveitarfélög geta heimilað heimajarðgerð og beint íbúum sínum í dreifbýli að stunda heimajarðgerð í stað þess að safna lífúrgangi innan lóðar.

Í samþykkt um meðhöndlun úrgangs skal útfæra hvernig sérstök söfnun fer fram og skilgreina réttindi og skyldur einstaklinga og rekstraraðila er varðar flokkun úrgangs, sorpílát, staðsetningu þjónustu, merkingar og nánara fyrirkomulag. Í henni er einnig hefð fyrir að útfæra gjaldheimtu sveitarfélags og hvaða aðgerðir er ráðist er í til að fylgja eftir að rétt sé flokkað.

Í samþykktum sveitarfélags þarf að koma fram að óheimilt sé að losa úrgang annars staðar en á viðeigandi staði, þ.e. í sorpílát og grenndar-, söfnunar- og móttökustöðvar. Þó sé heimilt að setja lífrænan úrgang í heimajarðgerð. Við flutning og geymslu úrgangs skal handhafi úrgangs gæta þess að ekki hljótist af mengun eða annar skaði fyrir umhverfi. Opin brennsla úrgangs er óheimil, að undanskildum skipulögðum brennum með starfsleyfi frá heilbrigðiseftirliti.

Tryggja þarf að til staðar sé farvegur fyrir þann úrgang sem ekkiverður endurnotaður eða endurunninn. Dæmi um slíkan úrgang er ryksugupokar, einnota grímur og samsettar umbúðir sem ekki er hægt að ná í sundur. Mælt er með því að ílát fyrir blandaðan úrgang og úrgang sem er ætlaður til endurnýtingar séu staðsett á sama stað því þannig er komið í veg fyrir að úrgangsstraumum sé spillt, svo sem með því að setja úrgang sem er hæfur til endurvinnslu með blönduðum úrgangi og öfugt. Notendur hafa tilhneigingu til að nýta þau ílát sem eru til staðar og því ákjósanlegt að staðsetja öll sorpílát á sama stað á lóðum.

Við meðhöndlun úrgangs skal nota samræmdar merkingar fyrir a.m.k. eftirfarandi úrgangstegundir: pappír og pappa, málma, plast, gler, lífúrgang, textíl og spilliefni. Merkingarnar eru birtar í reglugerð en hægt er að nálgast þær á heimasíðunni úrgangur.is.

Ráðherra er heimilt að veita undanþágu frá ákvæðum um sérstaka söfnun ef blönduð söfnun tiltekinna tegunda úrgangs hefur ekki áhrif á möguleika til endurnýtingar, sambærileg gæði úrgangsins eru tryggð og sérstök söfnun skilar ekki bestri heildarniðurstöðu fyrir umhverfið, er ekki tæknilega möguleg eða hefur í för með sér óhóflegan kostnað.

Sérsök söfnun er meginreglan og þótt heimild sé til staðar til að veita sveitarfélögum undanþágu frá skyldu til sérstakrar söfnunar, eru skilyrðin fyrir undanþágunni mjög þröng og ólíklegt að nokkuð sveitarfélög uppfylli þau. Undanþágur eru hugsaðar fyrir undantekningatilfelli þegar aðstæður eru með þeim hætti að sérstök söfnun er ekki besta leiðin til að meðhöndla úrgang eða er ekki möguleg. Hver undanþágubeiðni er metin sérstaklega og þarf að rökstyðja beiðnina með tilliti til aðstæðna og skilyrða sem koma fram í lögunum. Undanþágur eru ekki hugsaðar til að gefa tímabundið svigrúm til að koma upp sérstakri söfnun.

Dæmi um aðgerðir til að bæta söfnun og meðhöndlun heimilisúrgangs og koma á sérstakri söfnun úrgangs

Bætt söfnun á pappír og pappa, plasti, lífúrgangi og blönduðum úrgangi: Koma upp ílátum fyrir flokkaðan úrgang við íbúðarhús og hjá lögaðilum í þéttbýli. Þar sem við á verður sameiginleg söfnun innan lóða og fyrir aðliggjandi lóðir.

Góð og árangursrík söfnun lífúrgangs: Pappírspokar undir lífúrgang frá heimilum gerðir aðgengilegir án endurgjalds á mönnuðum söfnunarstöðvum og leitað verður eftir samstarfi við verslanir á svæðinu til að dreifa pokunum.

Söfnun á gleri, málmum, textíl og skilagjaldsumbúðum: Setja upp grenndarstöðvar á aðgengilegum stöðum og verður staðsetning þeirra auglýst á vefsíðu sveitarfélagsins.

Enn betri söfnun spilliefna: Bæta aðstöðu við móttöku á spilliefnum á söfnunarstöðvum og bjóða upp á spilliefnasöfnun í sérstökum spilliefnabíl tvisvar á ári á völdum stöðum.

Stofnanir sveitarfélagsins sinni flokkun eigin úrgangs vel og reyni nýjungar á sínu eigin skinni.

Góð og hagkvæm nýting lífúrgangs í dreifbýli: Heimili í dreifbýli styrkt til kaupa á íláti til heimajarðgerðar eða íbúar sem stundi heimajarðgerð geti fengið smærri lífrænar tunnur. Boðið upp á fræðslu um heimajarðgerð og nýtingu moltu.

Lögaðilum sé veitt sérstök athygli við innleiðingu sérstakrar söfnunar til að tryggja að þeir séu meðvitaðir um sína skyldu til að flokka úrgang. Hreinleiki endurvinnslustrauma tryggður: Átak um hreinni endurvinnslustrauma þar sem heimili, stofnanir eða lögaðilar, eru upplýst um ef vart verður við ranga flokkun úrgangs í ílát undir endurvinnsluefni eða að endurvinnsluefni rata í ílát undir blandaðan úrgang.

Rekstrarúrgangur er sá úrgangur sem fellur til við framleiðslu, þjónustu, verslun og í öðrum rekstri sem ekki er heimilisúrgangur. Úrgangur frá rekstraraðilum getur þess vegna ýmist verið rekstrarúrgangur eða heimilisúrgangur og það er eðlilegt að hvor tveggja falli til hjá sama rekstraraðila. Rekstrarúrgangur getur fallið til hjá einstaklingum t.a.m. úr sér gengin ökutæki, seyra og úrgangur við byggingu og niðurrif sem alltaf er skilgreint sem rekstrarúrgangur óháð því hvort það komi frá heimilum eða rekstri.

Rekstrarúrgangur getur verið mjög mismunandi að eðli og samsetningu. Sem dæmi má nefna úrgang sem fellur til í landbúnaði, byggingar- og niðurrifsúrgang og úrgang sem fellur til í iðnaði. Í sumum sveitarfélögum eru straumar rekstrarúrgangs margir og smáir en í öðrum tilfellum eru þeir fáir og stórir.

Það er hlutverk sveitarstjórnar að ákveða fyrirkomulag á söfnun rekstrarúrgangs innan sveitarfélags og að sjá til þess að farvegir séu tiltækir fyrir rekstrarúrgang sem fellur til innan sveitarfélagsins. Sveitarstjórn getur gefið fyrirmæli í samþykkt um meðhöndlun úrgangs sem tekur til úrgangs sem fellur til hjá lögaðilum ekki síður en hjá heimilum. Sveitarstjórnir sjá almennt ekki um söfnun og meðhöndlun rekstrarúrgangs.

Þótt sveitarstjórnir ákveði fyrirkomulag söfnunar rekstrarúrgangs, geta lögaðilar í sumum tilfellum sjálfir verið best til þess fallnir að sjá um ráðstöfun eigin úrgangs, enda getur hann þurft sérhæfða meðhöndlun. Það er ekkert sem mælir gegn því að rekstraraðilar sjái í meginatriðum um meðhöndlun síns eigin rekstrarúrgangs og er það í samræmi við mengunarbótareglu umhverfisréttarins. Í stefnu ráðherra, Í átt að hringrásarhagkerfi, er sett fram aðgerð sem snýr að því að athuga þörf á breytingu á lögum um meðhöndlun úrgangs í þeim tilgangi að tryggja að lögin kveði á um með nægjanlega skýrum hætti hvernig ábyrgðarskipting er á milli sveitarfélags og rekstraraðilans í slíkum tilvikum (aðgerð 26 í kafla 3.4.8).

Byggingar- og niðurrifsúrgangur er fyrirferðarmikill hluti rekstrarúrgangs og um hann gilda bæði sérstök markmið og önnur ákvæði. Samkvæmt gildandi markmiði fyrir byggingar- og niðurrifsúrgang skulu að minnsta kosti 70% byggingar- og niðurrifsúrgangs vera flokkuð þannig að hann sé hæfur til endurnýtingar áður en honum er skilað á viðurkennda móttökustöð og að 70% úrgangsins séu raunverulega endurnýtt. Flokka á byggingar- og niðurrifsúrgang í að minnsta kosti sjö flokka: spilliefni, timbur, steinefni, málma, gler, plast og gifs. Sveitarfélög skulu tryggja að til staðar séu farvegir fyrir flokkaðan byggingar- og niðurrifsúrgang sem stuðla að því að framangreindum markmiðum sé náð.

Byggingaraðilum er skylt að gera áætlun um meðhöndlun byggingar- og niðurrifsúrgangs í framkvæmdum. Þar skulu koma fram upplýsingar um skipulagningu, skráningu, flokkun, endurnýtingu og förgun úrgangs. Húsnæðis- og mannvirkjastofnun gaf út leiðbeiningar um meðhöndlun úrgangs í samráði við Grænni byggð sem vísa má umsóknaraðilum um byggingarleyfi á. Áætlun þessari skal skila til sveitarfélaga með umsókn um byggingarleyfi fyrir framkvæmdir yfir ákveðinni stærð:

• • Nýbyggingar, viðbyggingar og breytingar á mannvirki – yfir 300 m² brúttó flatarmál gólfflatar.

• • Umfangsmiklar viðgerðir útveggja, svala, þaks o.fl. – yfir 100 m² flötur verks.

• • Niðurrif á byggingum eða hluta bygginga – yfir 100 m² brúttó flatarmál gólfflatar.

• • Framkvæmdir þar sem magn úrgangs er áætlað meira en 10 tonn.

Dæmi um aðgerðir til að bæta söfnun og meðhöndlun rekstrarúrgangs

Góðir innviðir séu til staðar til að koma úrgangi í endurnýtingu frekar en í förgun.

Bætt móttaka byggingar- og niðurrifsúrgangs: Bætt aðstaða á söfnunarstöð til að taka við flokkuðum byggingar- og niðurrifsúrgangi í spilliefni, timbur, steinefni, málm, gler, plast og gifs.

Bætt skráning á byggingar- og niðurrifsúrgangi: Verkferlar vegna umsókna um byggingarleyfi séu yfirfarnir til að tryggja að áætlun um meðhöndlun byggingar- og niðurrifsúrgangs sé skilað fyrir allar framkvæmdir þar sem það á við.

Endurnotkun byggingarefna, sérstaklega muna sem eru í góðu ástandi, jarðefna og óvirks úrgangs.

Áætlanir um endurnýtingu: Áður en farið er í niðurrif á byggingum á vegum sveitarfélagsins, skal gera endurnýtingaráætlun til að endurnota og endurnýta eins mikið af byggingarefni og hlutum og hægt er.

Bætt meðhöndlun úrgangs frá skipum: Útbúin verða viðmið um móttöku úrgangs frá skipum í samráði við hafnir og Umhverfis- og orkustofnun. Tryggt verður að söfnun á veiðarfæraúrgangi sé aðgengileg notendum og kostnaður vegna söfnunar og annarrar meðhöndlunar á veiðarfæraúrgangi verði greiddur af þeim sem bera framlengda framleiðendaábyrgð á þeim úrgangi.

Tryggari meðhöndlun áhættuúrgangs: Endurskoðun á fyrirkomulagi söfnunar og meðhöndlunar áhættuúrgangs. Bætt nýting dýraleifa: Upplýsingar um ábyrgð, söfnun og meðhöndlun dýraleifa er að finna á vefsíðu sveitarfélagsins.

Annar flokkur rekstrarúrgangs sem sérstök ákvæði gilda um eru aukaafurðir dýra. Aukaafurðir dýra eru í stuttu máli þau dýr eða þeir hlutar dýra sem ekki verða að matvælum, til dæmis hár, heila- og mænuvefur, sjálfdauð dýr, gæludýr, afskurðir o.s.frv. Viðamikið regluverk gildir um aukaaufurðir dýra þar sem helst ber að nefna lög nr. 25/1993 um dýrasjúkdóma og varnir gegn þeim og reglugerð nr. 674/2017 sem innleiðir umfangsmikla reglugerð frá Evrópusambandinu. Í þessu regluverki er kveðið á um meðferð og förgun aukaafurða dýra og er sá málaflokkur almennt undir stjórn Matvælastofnunar.

Aukaafurðir dýra falla aðeins undir lög um meðhöndlun úrgangs, og þar með undir ábyrgð sveitastjórna, þegar þeim er fargað með því að brenna þær, urða, eða þær notaðar í lífgas- eða myltingarstöð. Í reynd eru þetta algengustu meðhöndlunarleiðir aukaafurða dýra á Íslandi.

Hræ dýra sem hafa drepist á annan hátt en við slátrun eru sérstaklega undanþegin úrgangsregluverki og falla því ekki undir ábyrgðir sveitarstjórna í úrgangsmálum. Þetta á til dæmis við um riðufé sem skera þarf niður eða hræ sem þarf að farga vegna farsótta eins og salmonellu og flensu. Einnig eru saurefni, hálmur og annar náttúrulegur hættulaus efniviður undanskilin frá regluverkinu, að því gefnu að þau fari ekki í urðun, brennslu, lífgas- eða myltingarstöð, að þau séu notuð í búskap, skógrækt eða orkuframleiðslu á hátt sem sé hættulaus heilbrigði umhverfis og manna.

Þegar aukaafurðir dýra falla til sem úrgangur er það á ábyrgð handhafans að sjá til þess að þær séu meðhöndlaður samkvæmt bæði úrgangslögum og regluverki Matvælastofnunar. Hér er algengt að handhafar úrgangsins séu sláturhús, kjötvinnslur, þauleldisbú eða bændur. Lögaðilar skulu sjá til þess að settar kröfur séu uppfylltar á öllum stigum söfnunar, flutnings, annarrar meðhöndlunar, geymslu og förgunar.

Sveitarstjórn ber ábyrgð á að til staðar sé farvegur fyrir aukaafurðir dýra sem falla undir gildissvið úrgangslaganna sem verða til á yfirráðasvæði þeirra. Í því felst að sjá til þess að til staðar séu innviðir svo úrganginum sé:

a) safnað, hann auðkenndur og fluttur án ótilhlýðilegrar tafar og

b) honum sé fargað, með urðun, brennslu eða til lífgas- eða myltingar, sem uppfyllir kröfur reglugerðar nr. 674/2017.

Þau stjórntæki sem sveitarstjórnir hafa eru einkum tvö. Annars vegar að útfæra skyldur handhafa úrgangs í samþykkt um meðhöndlun úrgangs sem sveitarstjórn setur og hins vegar innheimta gjalds fyrir meðhöndlun úrgangs. Sjá nánari umfjöllun í Viðauka 3.

Í þeim tilfellum sem aukaafurðir dýra teljast ekki til úrgangs fellur eftirlit með meðhöndlun þeirra alfarið undir verksvið Matvælastofnunar. Í öllum tilvikum hefur handhafi úrgangsins ríkar skyldur til að koma úrganginum í réttan meðhöndlunarfarveg.

Sveitarstjórn skal sjá til þess að tiltækur sé farvegur fyrir allan úrgang sem fellur til innan sveitarfélagsins. Farvegirnir þurfa ekki allir að vera staðsettir innan sveitarfélagsins sjálfs, heldur mega vera staðsettir annars staðar. Sveitarstjórnir eiga að sjá til þess að starfsræktar séu söfnunarstöðvar og móttökustöðvar fyrir úrgang sem fellur til í sveitarfélaginu sem ekki er skylt að safna innan lóðarmarka. Rekstur slíkra stöðva má vera í samstarfi við aðrar sveitarstjórnir og getur reksturinn hvort sem er verið í höndum sveitarfélagsins eða honum útvistað í gegnum þjónustusamning við verktaka. Ábyrgð sveitarfélagsins á rekstrinum er til staðar hvor leiðin sem er farin.

Grenndarstöðvar eru staðsettar í nærumhverfi íbúa og þjóna sem söfnun fyrir sérsafnaðan úrgang sem ekki er safnað á lóðum íbúa og/eða lögaðila. Grenndarstöðvar eru oftast ómannaðar stöðvar staðsettar á landi sveitarfélaga. Á grenndarstöðvum fer fram sérstök söfnun, s.s. á gleri, málmi og textíl sem ekki er safnað við heimili eða hjá lögaðilum. Í einhverjum tilfellum er öðrum úrgangsflokkum einnig safnað þar, til dæmis pappír, pappa, og plasti. Söfnun drykkjarumbúða með skilagjaldi fer einnig oft fram á slíkum stöðvum. Ef bæði íbúar og lögaðilar nota grenndarstöðvar þarf að gera ráð fyrir því í gjaldskrárgerð og innheimtu.

Á söfnunarstöðvum er tekið á móti meira magni af úrgangi en á lóðum og á grenndarstöðvum frá bæði íbúum og fyrirtækjum. Þaðan fer hann til endurnotkunar, endurvinnslu eða annarrar endurnýtingar eða er fluttur á móttökustöð.

Á móttökustöð er tekið við úrgangi til geymslu, umhleðslu, flokkunar eða annarrar meðhöndlunar. Inn á móttökustöð kemur úrgangur frá þeim sem sinna sérstakri söfnun á lóðum íbúa eða lögaðila, frá söfnunarstöðvum og stærri farmar frá fyrirtækjum. Úrgangurinn fer þaðan til endurnýtingar eða förgunar innanlands eða erlendis. Urðunarstaðir, brennslustöðvar og fyllingarstaðir falla undir skilgreiningu á móttökustöð.

Söfnunar-, móttöku- og endurnýtingarstöðvar, þar með taldir þeir staðir þar sem úrgangur er notaður í fyllingu, þurfa að hafa gilt starfsleyfi, hvort sem þær eru á vegum sveitarfélags eða lögaðila. Í samþykkt sveitarfélagsins ætti að tilgreina hlutverk mismunandi stöðva og hvert íbúar og lögaðilar skuli fara með mismunandi tegundir úrgangs. Endurnýtingarstöðvar eru t.d. jarðgerðar- og gasgerðarstöðvar þar sem meðhöndlun á lífrænum úrgangi fer fram. Umhverfis- og orkustofnun gefur út ráðgefandi álit um lok úrgangsfasa og getur álitið nýst sveitarfélögum sem hyggja á að beita nýrri tækni við meðhöndlun úrgangs.

Dæmi um aðgerðir til að bæta þjónustu grenndar-, söfnunar- og móttökustöðva

Bætt umgengni á ómönnuðum stöðvum: Koma upp myndavélakerfi á ómönnuðum grenndar- og söfnunarstöðvum þar sem borið hefur á slæmri umgengni.

Bætt kostnaðarþátttaka lögaðila: Komið verður upp bílavog á stöðvunum og innheimt er eftir „borgað þegar hent er“ kerfi hjá lögaðilum sem koma með stærri farma en 1 m³ enda greiða þeir ekki þjónustugjald með fasteignagjöldum eins og íbúar.

Aukin endurnotkun: Koma upp nytjagámum á söfnunarstöðvum sveitarfélagsins.

Bætt söfnun spilliefna og raftækja: Bjóða upp á söfnun á spilliefnum og raftækjum á tilteknum stöðum í sveitarfélaginu tvisvar á ári.

Bætt aðgengi að móttöku skilagjaldsumbúða: Leita eftir samstarfi við Endurvinnsluna hf. um að koma upp móttöku á drykkjarumbúðum með skilagjaldi á svæðinu. Leita eftir samstarfi við almannaheillasamtök eða aðra aðila við að koma upp söfnun á drykkjarumbúðum með skilagjaldi á grenndar- og söfnunarstöðvum í sveitarfélaginu.

Sérsöfnun nýrra úrgangsflokka: Tryggt sé að söfnunargámar fyrir þá flokka sem ekki er safnað við húsvegg séu til staðar á grenndarstöðvum. Þessir flokkar eru yfirleitt málmar, textíll og gler.

Aðstaða og aðgengi bætt: Söfnunar- og móttökustöðvar stækkaðar með tilliti til móttöku á fleiri úrgangsflokkum og með hliðsjón af bættu og öruggara aðgengi viðskiptavina og losunaraðila. Opnunartími skoðaður með tilliti til þess að þjónusta við íbúa og lögaðila sé í takt við þarfir þeirra. Ílát og gámar merkt með samnorrænum flokkunarmerkingum úrgangstegunda.

Fyllingar: Skýrt sé á skipulagi hvar megi nota óvirkan úrgang í fyllingu og hversu mikið magn þurfi að losa á þeim stað, svo ekki leiki vafi á um hvort um urðun eða fyllingu sé að ræða.

Leiðbeiningar um flokkun bættar: Leiðbeiningar á grenndar-, söfnunar- og móttökustöðvum bættar til að lágmarka úrgang sem fer í blandaðan úrgangsflokk og gert skylt að úrgangur sé annað hvort laus eða í glærum pokum. Verðskrá endurspegli fjárhagslega hvata til að draga úr magni blandaðs úrgangs. Borgað þegar hent er: Innleiða stafrænar og snjallar lausnir við innheimtu fyrir meðhöndlun úrgangs á söfnunar- og móttökustöðvum í sveitarfélaginu.

Sveitarfélög skulu ein og sér, eða í samstarfi við aðra, stuðla að úrgangsforvörnum hjá stofnunum sínum og íbúum með markvissum aðgerðum. Gera skal grein fyrir aðgerðum á þessu sviði í svæðisáætlun um meðhöndlun úrgangs. Sveitarfélög skulu gera upplýsingaefni um úrgangsforvarnir.

Úrgangsforvarnir miða að því að efni og vörur verði ekki að úrgangi og skaðleg áhrif af úrgangi minnki. Sveitarfélög geta á virkan hátt stuðlað að úrgangsforvörnum með breytingum í úrgangsstjórnun sem færa úrgangsstrauma frá förgun og endurnýtingu yfir í endurnotkun. Mikil gróska hefur verið hjá einstaklingum, félagasamtökum, fyrirtækjum og sveitarfélögum þegar kemur að verkefnum sem snúa að því að efni og vörur fái nýtt líf. Nefna má skiptimarkaði með föt og hluti, átak í viðgerðum, minni matarsóun, áhersla á að kaupa inn margnota vörur í stað einnota og aðrar aðgerðir til að auka nýtni og minnka sóun.

Í stefnu ráðherra, Í átt að hringrásarhagkerfi, er sett fram stefna um úrgangsforvarnir 2016 – 2027 sem hefur að markmiði að draga úr myndun úrgangs, bæta nýtingu auðlinda og draga úr losun gróðurhúsalofttegunda, hráefnisnotkun og minnka dreifingu hættulegra efna. Sveitarfélög geta nýtt sér efni og áhersluverkefni Umhverfis- og orkustofnunar undir formerkjum Saman gegn sóun í eigin vinnu við úrgangsforvarnir. Stefnan er nú í endurskoðun og er nýrrar stefnu að vænta undir lok árs 2025.

Aðgerðaáætlun gegn matarsóun, Minni matarsóun, var gefin út 2021 og aðgerðaáætlun í plastmálefnum, Úr viðjum platsins, var gefin úr 2020. Sveitarfélög hafa hlutverk í mörgum aðgerða sem þar eru settar fram geta hvert og eitt lagt sitt af mörkum.

†

Dæmi um aðgerðir sem stuðla að úrgangsforvörnum

Átaksverkefni hjá stofnunum sveitarfélaga: Skólar, leikskólar, bókasöfn og hjúkrunarheimili skoði leiðir til að auka endurnotkun efnis svo það verði ekki að úrgangi.

Áætlun um úrgangsforvarnir: Sveitarfélög leggja fram áætlun fyrir sitt svæði um átak meðal íbúa og rekstraraðila um hvernig megi lágmarka myndun úrgangs og gera aðgengilega á sameiginlegri vefsíðu sem heldur utan um verkefni tengd svæðisáætlun.

Upplýsingamiðlun um góðar úrgangsforvarnir: Sveitarfélög miðla upplýsingum um góð dæmi í nærsamfélaginu þar sem komið hefur verið í veg fyrir myndun úrgangs með árangursríkum og hagkvæmum hætti sem eru öðrum til eftirbreytni og hvatningar.

Opinber innkaup: Sveitarfélagið hætti innkaupum á einnota vörum og kaupi í staðinn inn fjölnota vörur. Til dæmis noti vinnustaðir sódavatnsvél í stað sódavatns í einnota umbúðum, óski eftir umbúðalausum vörum eða vörum með áfyllingarmöguleika, rafrænar lausnir notaðar í stað útprentaðra skjala, hleðslurafhlöður í stað einnota rafhlaðna o.s.frv.

Hringrásarmiðstöðvar eða félagsheimili: Sveitarfélög leggja til svæði eða húsnæði undir aðstöðu sem einstaklingar, félagasamtök og aðrir geta nýtt fyrir skiptimarkaði, viðgerðarþjónustu, fræðslu, viðburði eða annað sem tengist hringrásarhagkerfinu.

Minna dót: Tækifærisgjafir séu gagnlegar öllum sem þær fá. Jólagjafir til starfsmanna séu helst ekki hlutir heldur upplifanir. Sérmerktar tækifærisgjafir eins og stuttermabolir, sundpokar eða fjölnota pokar eru algengir sóunarvaldar því íbúar eiga oft nóg af þeim, þær samræmast ekki tísku eða þær úreldast hratt.

Átak gegn matarsóun: Sveitarfélög stofna sameiginlegan stýrihóp um lágmörkun matarsóunar sem mun skila kostnaðarmetnum tillögum um minni matarsóun á öllu svæðinu, hvort sem er hjá íbúum, lögaðilum eða hjá stofnunum.

Umhverfisvottanir: Sveitarstjórn auðveldi innleiðingu umhverfisvottaðra vara því úrgangur frá þeim hefur almennt minni skaðsemi fyrir umhverfi og heilsu manna heldur en óumhverfisvottaðir kostir. Þetta má gera með því að kaupa inn umhverfismerktar vörur fyrir stofnanir sveitarfélagsins og með því að auka framboð umhverfisvottaðra bygginga í sveitarfélaginu.

Vitundarvakning: Sveitarfélög taka virkan þátt í árlegri Nýtniviku (European week for waste reduction – EWWR) og vitundarvakningu á borð við Plastlausan september.

Sveitarfélög hafa skyldur varðandi gerð upplýsingaefnis og fræðslu um úrgangsmál sem þau útbúa í samvinnu við hlutaðeigandi heilbrigðisnefndir. Umhverfis- og orkustofnun, Úrvinnslusjóður, Endurvinnslan hf. og mögulega Samtök fyrirtækja í sjávarútvegi hafa einnig fræðsluhlutverk og til að tryggja sem bestan árangur er æskilegt að samvinna sé milli aðila.

Skylda sveitarfélaga varðandi fræðslu og kynningu er fyrst og fremst að gefa upplýsingar um söfnun og aðra úrgangsstjórnun á viðkomandi svæði svo að einstaklingar, lögaðilar og aðrir handhafar úrgangs þekki skyldur sínar, t.d. um losunartíðni íláta á lóðum og staðsetningar grenndar-, söfnunar- og móttökustöðva. Góð upplýsingagjöf er forsenda þess að úrgangsstjórnun gangi vel fyrir sig í sveitarfélaginu. Sveitarfélög skulu einnig gera upplýsingaefni um úrgangsforvarnir. Sveitarfélög geta starfað saman að fræðslu og upplýsingagjöf. Sveitarfélag eða byggðasamlag skal árlega birta upplýsingar um innheimt gjöld og sundurliðun á raunkostnaði á vef sínum.

Að lágmarki skal nota samræmdar flokkunarmerkingar fyrir pappír og pappa, málma, plast, gler, lífúrgang, textíl og spilliefni samkvæmt fyrirmælum í reglugerð um meðhöndlun úrgangs Mælt er með því að nota aðrar samræmdar merkingar fyrir alla flokka úrgangs til að auðvelda flokkun, auka skilvirkni kerfisins og lágmarka mengun í úrgangsstraumum.

Umhverfis- og orkustofnun hefur hlutverk við gerð almenns fræðsluefnis fyrir almenning og lögaðila um úrgangsforvarnir og meðhöndlun úrgangs. Fræðslan er mótuð í samvinnu við sveitarfélög, Úrvinnslusjóð, Endurvinnsluna hf., rekstraraðila og aðra hagaðila. Huga skal að plastvörum, möguleikum margnota í stað einnota vara, áhrifum plastvara á umhverfið og áhrifum þess að fleygja rusli á víðavangi. Stofnunin sér um samræmdar flokkunarmerkingar fyrir úrgang og heldur einnig utan um úrgangstölfræði Íslands og miðlar henni.

Úrvinnslusjóður og Endurvinnslan hf. hafa fræðsluhlutverk varðandi vörur og umbúðir á þeirra ábyrgð, meðal annars um áhrif þess að fleygja rusli á víðavangi og áhrif annarrar ófullnægjandi meðhöndlunar varanna og umbúðanna þegar þær eru orðnar að úrgangi, einkum áhrif þeirra á sjávarumhverfi. Jafnframt ber þeim að fjármagna hreinsun á rusli á víðavangi sem er til komið vegna þessara vara, ásamt sérstakri söfnun og annarri meðhöndlun. Úrvinnslusjóður hefur samið við Samtök fyrirtækja í sjávarútvegi um að samtökin taki yfir hlutverk Úrvinnslusjóðs hvað varðar notkun veiðarfæra úr plasti en í samningnum er ekki kveðið nógu skýrt á um hvoru megin ábyrgð á fræðslu liggur.

Dæmi um aðgerðir til að bæta upplýsingagjöf og gera meðhöndlun úrgangs betri fyrir umhverfið

Auka upplýsingagjöf til íbúa og rekstraraðila: Koma upp og reka vefsíðu þar sem íbúar og lögaðilar á svæðinu geta nálgast upplýsingar um flokkun og skil úrgangs, hirðudagatal og staðsetningar á grenndar-, söfnunar- og móttökustöðvum. Einnig má koma á framfæri upplýsingum um hvernig gengur að ná markmiðum og öðrum tölulegum upplýsingum.

Innleiða samræmdar flokkunarmerkingar: Innleiða samræmdar merkingar í söfnun úrgangs á lóðum og á grenndar-, söfnunar- og móttökustöðvum. Einnig inni á öllum stofnunum sveitarfélags og á ruslabiðum og ílátum sem komið er fyrir á viðburðum sem eru haldnir utandyra. Horft er til samnorrænna merkinga á fleiri tegundir úrgangs en kveðið er á um í lögum og reglugerðum og má finna í handbók um flokkunarmerkingarnar á vefnum úrgangur.is.

Gera leiðbeiningar um flokkun: Gefa út flokkunarleiðbeiningar með áherslu á að skýra hvernig endurvinnslustraumum er haldið hreinum og hvað verður um efnin. Áhersla lögð á að upplýsa notendur um ábatann af því að flokka, bæði umhverfislegan ávinning og hagrænan þar sem við á.

Átak í að samræma flokkun heimilisúrgangs hjá lögaðilum: Flokkun heimilisúrgangs hjá heimilum, stofnunum og lögaðilum innan sveitarfélagsins sé samræmd og skilvirk til að tryggja hreinleika endurvinnsluefna og að sveitarfélag nái að uppfylla töluleg markmið er kemur að endurvinnslu heimilisúrgangs.

Auka vitund með bættri fræðslu: Sameiginlegt fræðsluátak í samstarfi við Umhverfis- og orkustofnun, Úrvinnslusjóð og Endurvinnsluna á meðal stofnana, íbúa og lögaðila til að lágmarka myndun úrgangs. Einnig til að bæta flokkun og skil til endurnotkunar og endurvinnslu svo hreinleiki endurvinnsluefna haldi sér þannig að hægt sé að tryggja hámarks nýtingu hráefna.

Bæta árangur í úrgangsmeðhöndlun: Bæta upplýsingagjöf í samstarfi við Umhverfis- og orkustofnun um stöðu úrgangsmeðhöndlunar í sveitarfélaginu með hliðsjón af markmiðum sem eru í gildi. Verktakar hafa lagalega skyldu til að skila gögnum til Umhverfis- og orkustofnunar en sveitarfélög geta gert þá kröfu til verktaka um að skila sem áreiðanlegustum gögnum hverju sinni um magn úrgangs og meðhöndlun hans. Tilgreina þarf kröfur um reglulega upplýsingagjöf verktaka til sveitarfélagsins í innkaupasamningum (sjá viðauka 6).

Hafnaryfirvöldum ber að koma upp viðunandi aðstöðu fyrir móttöku úrgangs og farmleifa í öllum höfnum sem skal taka mið af þörfum skipa sem í höfnina koma. Áður en skip koma til hafnar er þeim skylt að senda tilkynningu til hafnarinnar um úrgang og farmleifar þar sem koma m.a. fram upplýsingar um tegund úrgangs um borð og hvort ætlunin sé að skila úrgangi í land. Það er því mikilvægt að hver höfn hafi móttökuaðstöðu sem samræmist þörfum skipa sem í höfnina koma.

Höfnum er skylt að gera áætlanir um móttöku og meðhöndlun úrgangs og farmleifa, taka við og yfirfara tilkynningar skipstjóra um úrgang og farmleifar, en slíkar tilkynningar eru sendar í gegnum SafeSeaNet, hafa fullnægjandi móttökuaðstöðu fyrir úrgang og gefa út kvittanir fyrir móttöku á úrgangi.

Fyrirséð er að breytingar verði á regluverki um úrgang í höfnum á næstu mánuðum eða árum. Um væntanlegar breytingar er fjallað aftast í þessum kafla.

3.12.1 Áætlanir hafna

Hafnir þurfa að hafa áætlanir þar sem fram kemur hvaða innviðir þurfa að vera til staðar til að taka á móti hvers kyns úrgangi og úrgangsmagni sem kemur til viðkomandi hafnar. Áætlanir um móttöku úrgangs skulu gerðar í samráði við þá aðila sem nýta hafnirnar sem og þjónustuaðila úrgangsins eða aðra hlutaðeigandi aðila. Áætlanirnar skulu endurskoðaðar á 3 ára fresti en einnig eftir meiriháttar breytingar á rekstri hafnarinnar og skulu samþykktar af Umhverfis- og orkustofnun.

Kröfur varðandi áætlanirnar má finna í viðauka I við reglugerð nr. 1200/2014 um móttöku úrgangs og farmleifa en minni hafnir sem ekki eru reknar í atvinnuskyni og einkennast af dreifðri eða lítilli umferð skemmtibáta þurfa ekki að gefa út áætlun, svo fremi sem þeirra starfsemi sé samþætt úrgangsstjórnunarkerfinu í viðkomandi sveitarfélagi.

3.12.2 Tilkynningar um úrgang og farmleifar 

Skipstjóri skips á leið til hafnar sendir tilkynningu um úrgang og farmleifar til hafnarinnar að minnsta kosti 24 klukkustundum áður en áætlað er að skipið komi í höfn svo að höfnin geti undirbúið fullnægjandi móttöku úrgangs. Í tilkynningunni er magn úrgangs í hverjum flokki úrgangs tilgreint, auk geymslurými hvers flokks og magn þess úrgangs sem verður afhentur í næstu höfn. Hafnaryfirvöldum ber að fara yfir tilkynningar sem berast til hafnarinnar og fara fram á úrbætur ef þörf er á. Ef viðbótarupplýsingar berast ekki til hafnaryfirvalda þegar farið er fram á þær eða ef rökstuddur grunur leikur á að upplýsingar í tilkynningu séu ekki réttar skulu hafnaryfirvöld gera Umhverfis- og orkustofnun og Hafnarríkiseftirliti Samgöngustofu viðvart sem í framhaldi taka ákvarðanir um þær aðgerðir sem grípa skal til.

Tilkynningar um úrgang og farmleifar eru sendar inn í gegnum rafrænt tilkynningarkerfi SafeSeaNet út frá stöðluðu sniðmáti sem einnig er tilgreint í 2. viðauka reglugerðar 1200/2014 um móttöku úrgangs og farmleifa. 

Skip sem eru ríkiseign eða í ríkisrekstri sem um stundarsakir eru nýtt í þágu hins opinbera til annars en viðskipta sem og fiskiskip og skemmtibátar sem ekki mega flytja fleiri en 12 farþega eru undanþegin skyldu um skil á fyrir fram tilkynningunum. Einnig geta skip í áætlunarsiglingum sótt um undanþágu frá tilkynningum, afhendingarskyldu og úrgangsgjaldi til Umhverfis- og orkustofnunar. 

3.12.3 Móttökustöð úrgangs 

Í höfnum skal vera fullnægjandi móttökustöð úrgangs svo afhending úrgangs gangi vel fyrir sig. Hafnir ákveða sjálfar hvernig þetta er framkvæmt. Svo afhending sé sem skilvirkust er skynsamlegt að móttökuaðstaða í höfnum taki mið af þeirri flokkun sem fram kemur í tilkynningunum um úrgang og farmleifar en óhætt er að sameina flokka í móttökuaðstöðunni í samræmi við þá flokkun sem er til staðar í landi. Þá eiga áætlanir um móttöku úrgangs að greina hvers konar úrgangur er að koma til hafnarinnar og hvernig móttökuaðstaðan tekur mið af þeim úrgangi sem berst til hafnarinnar. 

Það er mikilvægt við gerð áætlana um móttöku úrgangs að samráð sé haft við þjónustuaðila úrgangsins til að tryggja að flokkunin samræmist endurvinnsluleiðum á landi. Það er því æskilegt að móttökuaðstaðan hafi aðskilda móttöku fyrir plast, pappír, matarleifar í samræmi við kröfur um sérstaka söfnun og samræmdar merkingar úrgangstegunda.

3.12.4 Afhendingarkvittanir 

Hafnir skulu gefa út afhendingarkvittanir fyrir móttöku úrgangs. Mikilvægt er að hafnirnar hafi í höndum góðar upplýsingar um það hver kyns úrgangur fellur til í þeirra höfnum. Hafnir eiga að gefa kvittun fyrir móttöku úrgangs til skipanna. Kvittanir nýtast einnig til að geta séð hvort sá úrgangur sem er að koma sé í samræmi við áætlun þeirra og tilkynningar skipstjóra um úrgang og farmleifar. Í þeim tilvikum þar sem að móttaka er í höndum verktaka er höfnum skylt að fara fram á afrit af móttökukvittunum þeirra. 

Með ofan töldum atriðum ættu hafnir að fá góða yfirsýn yfir hvernig móttökuaðstaða er sem skilvirkust og að sem best sé tryggt að úrgangur fari í viðeigandi meðhöndlun. Það er því mikilvægt að vanda til utanumhalds s.s. tilkynninga og kvittana sem er mikilvægur grunnur að gerð áætlana um móttöku úrgangs.

3.12.5 Framlengd framleiðendaábyrgð úrgangs í höfnum 

Umtalsverður hluti þess úrgangs sem skilar sér til hafna er úrgangur sem heyrir undir framlengda framleiðendaábyrgð, meðal annars veiðarfæri sem innihalda plast, svartolía sem og aðrir úrgangsstraumar sem falla undir kerfi framlengdrar framleiðendaábyrgðar. Nánar er fjallað um framlengda framleiðendaábyrgð í kafla 4.7. 

Úrvinnslusjóður hefur samið við Olíudreifingu ehf. og Skeljung hf. um móttöku úrgangsolíu í höfnum. Sjóðurinn hefur einnig í gildi samning við Samband fyrirtækja í sjávarútvegi (SFS) um ráðstafanir til að tryggja úrvinnslu þeirra veiðarfæra sem innihalda plast. Samningur sjóðsins og SFS er kominn til ára sinna en verið er að vinna í uppfærslu á samningnum. Að meginreglu á framlengd framleiðendaábyrgð að fjármagna söfnun, flutning úrgangs frá söfnunarstað til endurnýtingarstöðvar eða förgunarstaðar og úrvinnslu úrgangs, og á það einnig við um úrgang frá skipum í höfnum.

3.12.6 Alþjóðlegur eldhúsúrgangur 

Eldhúsúrgangur getur innihaldið leifar af dýraafurðum og því er mikilvægt að gæta sóttvarna þegar slíkur úrgangur er meðhöndlaður. Eldhúsúrgangur sem á uppruna sinn utan Evrópska efnahagssvæðisins er ekki hæfur til endurvinnslu heldur er skylt að brenna hann, eða meðhöndla sérstaklega. Óheimilt er að urða alþjóðlegan eldhúsúrgang án undangenginnar meðhöndlunar.

Óhætt er að endurvinna eldhúsúrgang sem engin hætta er á að hafi komist í snertingu við dýraafurðir sem eiga uppruna sinn utan Evrópska efnahagssvæðisins. Ef vafi leikur á um hvort eldhúsúrgangur sé endurvinnsluhæfur má leita ráða hjá landamæraeftirliti Matvælastofnunar. Nánar er fjallað um meðhöndlun úrgangs frá alþjóðlegum flutningstækjum í Viðauka 7 og á vef Matvælastofnunar og Umhverfis- og orkustofnunar. 

3.12.7 Ný tilskipun ESB um móttöku úrgangs og farmleifa 

Evrópusambandið hefur gefið út nýja tilskipun um það hvernig móttökuaðstaða í höfnum til afhendingar úrgangs frá skipum skal hagað, tilskipun Evrópuþingsins og ráðsins (ESB) 2019/883. Þar er að finna uppfærðar kröfur um skyldu sveitarfélaga til móttöku á úrgangi úr skipum í höfnum. Nýja tilskipunin hefur ekki enn verið lögfest á Íslandi en hún verður það á næstu misserumog því er gagnlegt fyrir sveitarfélög að vera meðvituð um hana. 

Nýja tilskipunin inniheldur uppfærslu á þeim kröfum sem gerðar eru til áætlana hafna um móttöku úrgangs og farmleifa, en samkvæmt nýju tilskipuninni skal áætlunum skilað til yfirvalda á 5 ára fresti, í stað 3 ára fresti samkvæmt núgildandi reglugerð, þó oftar ef breytingar verða á móttökuaðstöðunni.

Einnig er gerð uppfærsla á stöðluðu eyðublaðsformi fyrir tilkynningar um afhendingu úrgangs og farmleifa þar sem ríkari kröfur eru gerðar um að tilgreina mismunandi flokka úrgangs sem áætlað er að skila í höfnum, en sú flokkun byggir á MARPOL-samningnum. Móttökuaðstaðan mun þurfa að samræmast þessum breytingum en um leið þarf að tryggja að úrgangsstraumar séu aðskildir hver frá öðrum í samræmi við þá flokkun úrgangs sem kröfur eru gerðar um í landi. Þar sem sveitarfélög bera ábyrgð á því að farvegur sé til staðar fyrir allan úrgang, er mikilvægt að þau séu meðvituð um hvar geta komið upp misræmi í úrgangskeðjunni.

Þá er sniðmát kvittunar sem hafnir bera ábyrgð á að sé gefin út við móttöku úrgangs, uppfært í 3. viðauka tilskipunarinnar.

Ráðherra umhverfis-, orku-, og loftlagsmála fer með yfirstjórn málaflokksins og á vegum ráðuneytisins eru unnin lagafrumvörp og reglugerðir um úrgangsmál.

Ráðherra gefur út almenna stefnu um meðhöndlun úrgangs til tólf ára í senn sem gildir fyrir landið allt. Almenn stefna um meðhöndlun úrgangs sem gildir til ársins 2032 er sett fram í stefnu ráðherra í úrgangsmálum – Í átt að hringrásarhagkerfi sem var gefið út í júní 2021. Í stefnunni koma fram upplýsingar um stöðu úrgangsmála í landinu og hlutverk stjórnvalda og einkaaðila við meðhöndlun úrgangs. Einnig er fjallað um aðferðir til að bæta endurnýtingu og förgun úrgangs.

Ráðherra gefur einnig út stefnu um úrgangsforvarnir. Núgildandi stefna, Saman gegn sóun, er birt ásamt stefnu almennri stefnu um meðhöndlun úrgangs og gildir frá 2016-2027 en er í endurskoðun og vænta má nýrrar stefnu árið 2025. Stefna ráðherra um úrgangsforvarnir fjallar um aðferðir til að auka endurnotkun og efla úrgangsforvarnir og inniheldur lýsingu á þeim ráðstöfunum sem þegar eru fyrir hendi til að minnka úrgangsmagn og leggur mat á gagnsemi tiltekinna ráðstafana. Báðar stefnur innihalda töluleg markmið í úrgangsmálum.

Umhverfis- og orkustofnun hefur fjölþætt hlutverk í úrgangsmálum. Stofnunin hefur yfirsýn yfir málaflokkinn og ber meginþungann af eftirliti með framkvæmd laga um meðhöndlun úrgangs og með reglugerðum settum á grundvelli þeirra.

Stofnunin heldur utan um tölfræði úrgangsmála, tekur á móti upplýsingum frá aðilum sem meðhöndla úrgang og birtir tölulegar upplýsingar fyrir landið í heild. Stofnunin annast öflun og miðlun upplýsinga um tegundir úrgangs og magn, uppruna og ráðstöfun úrgangs eftir sveitarfélögum. Sendar eru upplýsingar til Hagstofu Evrópusambandsins (Eurostat) í samræmi við evrópskar reglur um upplýsingagjöf um úrgangsmál, en Hagstofa Evrópusambandsins birtir ýmsa tölfræði aðildarríkja ESB um úrgangsmál

Umhverfis- og orkustofnun vinnur tillögur að stefnu um meðhöndlun úrgangs og úrgangsforvarnir og leggur fyrir ráðherra. Tillögurnar skulu unnar í samráði við Samband íslenskra sveitarfélaga og fleiri aðila eftir því sem við á.

Stofnunin hefur eftirlit með og veitir starfsleyfi, skv. I viðauka reglugerðar nr. 550/2018, fyrir förgunarstaði úrgangs og fyrir söfnunar- og móttökustöðvar ef þær eru reknar í nánum landfræðilegum tengslum við förgunarstaði, sem og fyrir meðhöndlun spilliefna, staði fyrir námuúrgang, endurvinnslustöðvar og endurvinnslu skipa yfir 500 brúttótonn. Eins er stofnunin ábyrg fyrir leyfisveitingum vegna flutnings úrgangs milli landa og eftirliti með flutningi úrgangs. Umhverfis- og orkustofnun getur sett ákvæði í starfsleyfi sem heimilar rekstraraðilum förgun á eigin úrgangi á framleiðslustað.

Umhverfis- og orkustofnun hefur eftirlit með að svæðisáætlanir séu gerðar og leggur faglegt mat á efni þeirra.

Stofnunin getur veitt ráðgefandi álit um það hvort úrgangur hætti að vera úrgangur þegar hann hefur farið í gegnum endurnýtingaraðgerð, sbr. reglugerð um endurnýtingu úrgangs nr. 1078/2015. Þar með gefst aðilum, sem framleiða afurðir með því að endurnýta úrgang, tækifæri til þess að markaðssetja afurð sína sem vöru. Með þessu opnast leið til að breyta úrgangi aftur í vöru, með endurnýtingaraðgerð, jafnvel þótt ekki liggi fyrir sérstök viðmið um lok úrgangsfasa.

Umhverfis- og orkustofnun sér um gerð almenns fræðsluefnis um úrgangsmál og úrgangsforvarnir sem stofnunin miðlar til almennings. Fræðslustarf Umhverfis- og orkustofnunar er unnið í samvinnu við sveitarfélög og Úrvinnslusjóð. Dæmi um fræðsluverkefni er verkefnið Saman gegn sóun þar sem meðal annars er fjallað um matarsóun.

Umhverfis- og orkustofnun er einnig heimilt að kæra til lögreglu brot á lögum um meðhöndlun úrgangs.

Heilbrigðisnefndir annast eftirlit með meðhöndlun á úrgangi, þ.m.t. hvort einstaklingar og lögaðilar færi úrgang til viðeigandi meðhöndlunar og hvort úrgangur sé skilinn eftir á víðavangi.

Heilbrigðisnefndir hafa eftirlit með og veita starfsleyfi fyrir rekstur sérstakrar söfnunar á lóðum íbúa og lögaðila og aðrar móttökustöðvar en förgunarstaði og aðra meðferð úrgangs. Þær veita einnig umsagnir við gjaldskrár fyrir meðhöndlun úrgangs og samþykktir fyrir meðhöndlun úrgangs.

Þjónustuaðilar er fjölbreyttur hópur verktaka og rekstraraðila sem veita úrgangsþjónustu. Sumir sérhæfa sig á tilteknu sviði og hafa starfsleyfi fyrir móttöku, flutning úrgangs eða aðra meðhöndlun tiltekinnar tegundar úrgangs. Aðrir taka að sér úrgangsþjónustu á breiðu sviði fyrir nær allar gerðir úrgangs. Þjónustuaðilar eiga viðskipti sín á milli og eru fjölmörg dæmi um að úrgangur sé framseldur á milli aðila.

Sveitarfélög geta gert samninga við þjónustuaðila með opinberum innkaupum vegna þeirra krafna sem gerðar eru til þeirra um meðhöndlun úrgangs í viðkomandi sveitarfélagi og einnig vegna reksturs eigin stofnana. Ólíkt er á milli sveitarfélaga hvaða þættir eru á hendi sveitarfélagsins og hvað er boðið út. Ábyrgð sveitarfélaga á meðhöndlun úrgangs fellur ekki niður þó að hluta þjónustunnar sé útvistað og sinnt af þjónustuaðilum.

Sjálfboðaliðar geta tekið að sér vissa þjónustu, líkt og almannaheillasamtök sem safna fötum og öðrum textíl og íþróttafélög, björgunarsveitir og Bandalag íslenskra skáta sem safna einnota drykkjarumbúðum með skilagjaldi. Ef kemur til samstarfs á milli sveitarfélags og góðgerðarfélags um söfnun og meðhöndlun ákveðinnar tegundar úrgangs, s.s. textíls, getur það aðeins farið fram ef ekki kemur til fjárhagslegs endurgjalds fyrir veitta þjónustu. Mælst er til þess að gerður sé þjónustusamningur um slíkt samstarf og hvaða kröfur séu fyrir um þjónustustig slíks samstarfs, t.d. hversu oft skal tæma gáma, umhirða á svæði sem gámur stendur o.s.frv.

Aðilar sem meðhöndla úrgang skulu hafa starfsleyfi frá heilbrigðisnefnd eða Umhverfis- og orkustofnun eftir því hvers eðlis meðhöndlunin er. Beita skal bestu aðgengilegu tækni við meðhöndlun úrgangs, þar sem slíkt hefur verið skilgreint, til að draga úr álagi á umhverfið.

Þjónustuaðilar, endurvinnslufyrirtæki og endurnýtingaraðilar sem bera ábyrgð á meðhöndlun úrgangs skila skýrslu til Umhverfis- og orkustofnunar um úrgang sem þeir meðhöndla, með upplýsingum um tegundir úrgangsins og magn, uppruna eftir atvinnugreinaflokkum og sveitarfélögum og ráðstöfun hverrar úrgangstegundar. Framleiðendur úrgangs sem meðhöndla eigin úrgang á framleiðslustað eða flytja utan eigin úrgang til meðhöndlunar skila sambærilegri skýrslu. Umhverfis- og orkustofnun birtir niðurstöður skýrslnanna á heimasíðunni úrgangur.is.

Eðli málsins samkvæmt getur hver sem er verið handhafi úrgangs, s.s. einstaklingar, fyrirtæki og stofnanir. Sú skylda hvílir á handhafa úrgangs, hvort sem það er sá sem úrgangurinn fellur til hjá eða sá sem hefur hann í sinni vörslu, að færa allan úrgang til viðeigandi meðhöndlunar. Í því felst að færa hann beint til endurnýtingar, losa úrgang í sorpílát, á grenndar- eða söfnunarstöð eða skila honum til móttöku- eða endurnýtingarstöðvar. Íbúum er þó heimilt að losa lífúrgang í heimajarðgerð.

Skyldur framleiðanda úrgangs eða handhafa úrgangs til að endurnýta eða farga úrgangi falla að jafnaði ekki niður þó að úrgangur hafi verið fluttur til opinberra aðila eða einkaaðila. Einstaklingum og lögaðilum er skylt að flokka heimilisúrgang í samræmi við reglur um sérstaka söfnun. Einnig skal handhafi byggingar- og niðurrifsúrgangs flokka úrganginn á upprunastað í sjö flokka. Gæta skal þess að ekki hljótist af mengun eða annar skaði fyrir umhverfi og að úrgangurinn uppfylli þær kröfur sem settar eru og við eiga, s.s. um flokkun og takmörkun á aðskotahlutum, þannig að úrgangurinn henti til endurnýtingar.

Lögregla getur sektað fyrir óheimila losun úrgangs, þ.e. losun úrgangs annarsstaðar en á móttökustöð eða í sorpílát, þ.m.t. grenndargáma og heimajarðgerð. Að fleygja rusli á víðavangi er dæmi um slíkt brot. Hafi úrgangur dreifst eða sé meðhöndlun úrgangs ábótavant að öðru leyti getur heilbrigðisnefnd krafist þess að viðkomandi aðili hreinsi upp og geri viðeigandi ráðstafanir. Sé hinn brotlegi með starfsleyfi hjá Umhverfis- og orkustofnun eða um er að ræða óheimila urðun úrgangs er það Umhverfis- og orkustofnun sem krefst úrbóta. Umhverfis- og orkustofnun er einnig heimilt að beita stjórnvaldssektum vegna óheimillar losunar úrgangs og kæra slík brot til lögreglu.

Handhafi úrgangs skal almennt standa straum af raunkostnaði, eða því sem næst, við meðhöndlun úrgangsins sem hann losar sig við, í samræmi við mengunarbótaregluna. Inntak mengunarbótareglunnar er að sá sem er ábyrgur fyrir mengun og umhverfisspjöllum skal greiða kostnaðinn sem hlýst af því að laga eða koma í veg fyrir skaðann.

Sveitarfélag getur útfært frekara verklag þegar handhafi úrgangs ber sig ekki rétt að við flokkun og skil úrgangs til meðhöndlunar, bæði í samþykkt um meðhöndlun úrgangs og lögreglusamþykkt.

Lóðarhafar bera ábyrgð á aðstöðu fyrir söfnun úrgangs sem til fellur á sinni lóð og að flokkun og skil úrgangs sé í samræmi við gildandi reglur í sveitarfélaginu. Þeir bera ábyrgð á aðstöðusköpun, þrifum á aðstöðu og ílátum og að aðgengi íbúa og hirðuaðila að ílátum sé gott, s.s. með snjómokstri og hálkuvörnum.

Hjá lögaðilum fellur til annars vegar rekstrarúrgangur og hins vegar heimilisúrgangur, til dæmis eldhúsúrgangur frá mötuneyti eða umbúðir af vörum sem keyptar eru inn. Sveitarfélög bera ábyrgð á söfnun, flutningi og meðhöndlun alls heimilisúrgangs í sveitarfélaginu, einnig frá lögaðilum. Þótt ábyrgðin á söfnun heimilisúrgangs frá lögaðilum liggi hjá sveitarfélaginu hefur útfærslan hérlendis þó oftast verið sú að lögaðilar semja beint við verktaka um söfnun og aðra meðhöndlun úrgangs. Sveitarfélög sinna einungis þeirri þjónustu fyrir lögaðila ef enginn verktaki sinnir þjónustu svæðinu. Þessi útfærsla er tilkomin af flækjustigi við það að sveitarfélag stígi inn á samkeppnismarkað með því að veita þjónustu sem verktakar geta þegar veitt.

Þar sem sveitarfélög bera ábyrgð á söfnun heimilisúrgangs frá lögaðilum, þurfa þau að geta staðfest með einhverjum hætti að lögaðilar séu raunverulega að skila af sér heimilisúrgangi til réttrar meðhöndlunar, s.s. með því að lögaðili afhendi sveitarfélagi afrit af samningi við verktaka, fylgst sé með tölfræði úrgangs í mælaborði á úrgangur.is eða með öðrum reglubundnum úttektum.

Sveitarfélag ákveður fyrirkomulag á söfnun rekstrarúrgangs en lögaðilar sjá sjálfir um flutning úrgangsins til söfnunar- eða móttökustöðva eða semja við verktaka um framkvæmdina. Sveitarfélög geta gefið fyrirmæli í samþykkt um meðhöndlun úrgangs sem tekur til rekstrarúrgangs.

Sömu kröfur gilda um heimilisúrgang sem fellur til hjá lögaðilum og á heimilum. Lögaðilum er skylt að flokka heimilisúrgang á sinni lóð með sama hætti og íbúar. Flokkun skal taka mið af að úrgangur skal meðhöndlaður í samræmi við forgangsröðun við meðhöndlun úrgangs, að eins miklu leyti og unnt er.

Byggingar- og niðurrifsúrgangur skal flokkaður í a.m.k. spilliefni, timbur, steinefni, málm, gler, plast og gifs.

Úrgangur frá lögaðilum getur verið mjög sértækur og viðkomandi aðilar geta í slíkum tilfellum sjálfir verið best til þess fallnir að sjá um meðhöndlun úrgangsins og er það í samræmi við mengunarbótareglu umhverfisréttarins. Dæmi um þetta fyrirkomulag er sértækur rekstrarúrgangur frá iðnaði sem krefst sérhæfðra innviða, öryggisráðstafana eða þekkingar til að meðhöndla.

Lögaðilar sem farga eigin úrgangi á framleiðslustað eða flytja utan eigin úrgang til meðhöndlunar skila árlega skýrslu til Umhverfis- og orkustofnunar um úrgang sem þeir meðhöndla, með upplýsingum um tegundir úrgangsins og magn, uppruna eftir atvinnugreinaflokkum og sveitarfélögum og ráðstöfun hverrar tegundar sbr. umfjöllun í kafla 4.4.

Framleiðendur og innflytjendur vara og umbúða sem falla undir framlengda framleiðendaábyrgð skulu fjármagna og tryggja meðhöndlun vöru eftir að hún er orðin að úrgangi. Á Íslandi er þetta gert með greiðslu úrvinnslugjalds sem Úrvinnslusjóður hefur umsjón með.

Úrvinnslusjóður var settur á fót sem samstarfsverkefni stjórnvalda og atvinnulífs með lögum um úrvinnslugjald og hóf starfsemi árið 2003. Meginverkefni sjóðsins er að sjá um umsýslu úrvinnslugjalds og ráðstöfun þess og uppfylla þannig skilyrði um framlengda framleiðendaábyrgð. Úrvinnslusjóður heyrir undir umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra og sér um umsýslu og ráðstöfun úrvinnslugjaldsins og ber þannig ábyrgð á að uppfylla skilyrði um framlengda framleiðendaábyrgð fyrir hönd framleiðenda og innflytjenda. Hlutverk sjóðsins er að stuðla að hringrásarhagkerfi með vörur og þjónustu til að stuðla að sjálfbærari auðlindanýtingu, draga úr myndun úrgangs og auka undirbúning fyrir endurnotkun, endurvinnslu og aðra endurnýtingu.

Þótt skyldur sjóðsins séu að miklu leyti fjárhagslegar, hefur sjóðurinn einnig aðrar skyldur, svo sem skylduna til fræðslu- og kynningar. Fræðsla og kynning er einnig verkfæri sem sjóðurinn getur nýtt til að vinna að því að tölulegum markmiðum um söfnun og endurnýtingu einstakra vöruflokka verði náð en það er ábyrgð sjóðsins að svo verði. Úrvinnslusjóður ber einnig ábyrgð á að safna og miðla upplýsingum um söfnun og endurvinnslu meðhöndlun þeirra vöruflokka sem falla undir ábyrgð sjóðsins.

Segja má að kostnaður við meðhöndlun vara og umbúða sem bera framlengda framleiðendaábyrgð sé almennt innifalinn í vöruverðinu en greiðist ekki eftir á sem gjöld fyrir meðhöndlun úrgangs. Úrvinnslugjald á vörur skal almennt vera þrepaskipt þannig að tekið sé tillit til endingar þeirra, möguleika á viðgerðum, endurnotkunarmöguleika, endurvinnslumöguleika og innihalds hættulegra efna. Þótt þrepaskipting úrvinnslugjalda sé oft flókin í praktík, má með henni skapa fjárhagslegan hvata fyrir framleiðendur og innflytjendur til að breyta hönnun og framleiðslu þannig að auðveldara sé að endurnota eða endurvinna vörurnar.

Á Íslandi er framlengd framleiðendaábyrgð útfærð að mestu leyti með úrvinnslugjaldi og skilagjaldi. Gjaldið er lagt á viðkomandi vöru við innflutning eða á innlenda framleiðslu. Skatturinn innheimtir úrvinnslugjald af innfluttum vörum eftir tollskrárnúmerum, óháð því hvort viðkomandi vara ber toll.

 

 

Úrvinnslusjóður gerir samninga við þjónustuaðila um meðhöndlun þess úrgangs sem er á ábyrgð sjóðsins. Sveitarfélög geta verið þjónustuaðilar með þeim réttindum og skyldum sem því fylgja. Skilmála fyrir þjónustuaðila er að finna á vefsíðu Úrvinnslusjóðs. Sjóðurinn greiðir þjónustuaðilum endurgjald vegna flutnings úrgangs og ráðstöfunar hans, sjá nánar í kafla 3.5. Þjónustuaðilar gera samninga við ráðstöfunaraðila um endanlega ráðstöfun sem Úrvinnslusjóður samþykkir.

Þjónustuaðilar fá greitt úr sjóðnum með því að framvísa skilagrein og staðfestingu ráðstöfunaraðila á mótteknu magni. Sveitarfélag getur ákveðið hvort greiðslur sjóðsins vegna úrgangs sem sveitarfélagið ber ábyrgð á rennur til þjónustuaðila sem það hefur gert samning við eða að sveitarfélagið verði sjálft þjónustuaðili og fái greiðslurnar beint til sín.

Vöruflokkar sem falla undir Úrvinnslusjóð eru pappírs- og pappaumbúðir, plastumbúðir, glerumbúðir, viðarumbúðir, málmumbúðir, drifrafhlöður, rafhlöður og rafgeymar, raf- og rafeindatæki, hjólbarðar, ökutæki, olíuvörur, lífræn leysiefni og klórbundin efnasambönd, málning, prentlitir, kvikasilfursvörur, vörur í ljósmyndaiðnaði, varnarefni, kælimiðlar og veiðarfæri sem innihalda plast.

Úrvinnslugjaldið skal a.m.k. standa straum af kostnaði við eftirfarandi atriði fyrir þá úrgangsflokka sem falla undir starfsemi sjóðsins:

• Sérstaka söfnun úrgangs og aðra söfnun úrgangs eftir atvikum.
• Meðhöndlun úrgangs eftir söfnun.
• Upplýsingasöfnun, upplýsingaskil og upplýsingagjöf.
• Hreinsun plastvara og veiðarfæra úr plasti á víðavangi, hvort sem er í ruslabiðum eða á opnum svæðum.
• Fræðslu og kynningarmál.

Móttaka úr sér genginna ökutækja er á ábyrgð sveitarfélaga. Sveitarfélög útvega aðstöðu eða útvista móttöku á ökutækjum með samning við undirverktaka, t.d. bílaverkstæði. Úrvinnslusjóður greiðir til sveitarfélags sem getur látið greiðslur fljóta áfram til verktaka. Nokkrir þjónustuaðilar eru skráðir beint hjá Úrvinnslusjóði og sækja greiðslur þangað beint.

Einnota drykkjarumbúðir sem falla undir skilagjaldskerfið eru í umsjón Endurvinnslunnar hf. Endurvinnslan hf. sér um móttöku einnota drykkjarumbúða, greiðir út skilagjald, undirbýr umbúðirnar til útflutnings og selur til endurvinnslu eða annarrar endurnýtingar.

Í lögum eru til staðar heimildir til niðurfellingar úrvinnslugjalds að tilteknum skilyrðum uppfylltum. Á það við um innlenda framleiðslu á útflutningsvörum sem koma ekki til úrvinnslu hér á landi, til dæmis öskjur undir útfluttan fisk. Jafnframt er Úrvinnslusjóði heimilt er að gera sérstaka samninga um undanþágur frá úrvinnslugjaldi gegn því að atvinnurekendur eða samtök þeirra annist meðhöndlun og ráðstöfun úrgangs. Slíkur samningur hefur verið í gildi hérlendis um árabil milli Úrvinnslusjóðs og Samtaka fyrirtækja í sjávarútvegi varðandi veiðarfæraúrgang, en sá samningur er kominn til ára sinna. Með samningnum skuldbinda Samtök fyrirtækja í sjávarútvegi (SFS) sig til að ábyrgjast söfnun og meðhöndlun veiðarfæraúrgangs og greiða þann kostnað sem af því hlýst í stað þess að greitt sé úrvinnslugjald af veiðarfærum sem sett eru á markað.

 

ekstraraðili förgunarstaðar, hvort sem um er að ræða sveitarfélag, byggðasamlag eða einkaaðila, skal innheimta gjald fyrir förgun úrgangs. Gjaldið skal nægja fyrir öllum kostnaði við förgun úrgangsins, þ.m.t. uppsetningu og rekstri viðkomandi förgunarstaðar. Þar sem úrgangur er urðaður skal gjaldið einnig, að svo miklu leyti sem unnt er, standa undir kostnaði sem fylgir því að setja fjárhagslega tryggingu eða jafngildi hennar, áætluðum kostnaði við lokun staðarins og nauðsynlegu eftirliti í kjölfar lokunar í 30 ár.

Strangar reglur gilda um rekstur urðunarstaða. Við urðun úrgangs skal beita bestu fáanlegu tækni og einungis er heimilt að urða úrgangs sem hefur hlotið meðferð sem breytir eiginleikum úrgangsins þannig að umfang hans minnkar, af honum stafar síður hætta eða urðun verður einfaldari. Dæmi um slíka meðferð eru flokkun og böggun úrgangs.

Óheimilt er að urða sérsafnaðan úrgang sem er pappír eða pappi, málmur, plast, gler, lífúrgangur, textíll eða spilliefni, nema þann úrgang sem eftir verður og hentar hvorki til endurnotkunar né endurvinnslu, og í þeim sjaldgæfu undantekningartilvikum sem urðun er sá kostur sem skilar bestri heildarniðustöðu fyrir umhverfið. Einnig er óheimilt að taka á móti aukaafurðum dýra á urðunarstað nema að undangenginni þrýstisæfingu.

Þar sem úrgangur skal endurnýttur í samræmi við forgangsröðun við meðhöndlun úrgangs að eins miklu leyti og unnt er, en í þeirri forgangsröðun er förgun sísti valkosturinn, og í ljósi þess að framleiðendur og innflytjendur ýmissa vöruflokka bera ábyrgð á úrvinnslu sinna vara í gegnum framlengda framleiðendaábyrgð, ættu urðunarstaðir ekki að þurfa að taka við þeim úrgangsflokkum sem heyra undir Úrvinnslusjóð og veiðarfærum sem innihalda plast, nema í undantekningartilvikum.

Dæmi um aðgerðir sem snerta förgunarstaði og lokun starfandi stöðva

Bætt nýting hauggass á urðunarstað: Kanna áhuga fyrirtækja á uppbyggingu starfsemi sem nýtir metan úr hauggasi á urðunarstað svæðisins.

Lokun óleyfilegra urðunarstaða fyrir óvirkan úrgang: Óleyfilegum urðunarstöðum fyrir óvirkan úrgang, svokölluðum jarðvegsippum, lokað. Ef loka á urðunarstað er unnið eftir fyrirmælum Umhverfis- og orkustofnunar um frágang og vöktun aflagðra urðunarstaða í því ferli.

Orkuendurnýtingu í stað urðunar: Gildandi starfsleyfi fyrir urðunarstað sveitarfélagsins ekki endurnýjað og úrgangur sem þarf að farga fari til orkuendurnýtingar í samstarfi við fleiri sveitarfélög á svæðinu.

Orðin endurvinnsla og endurnýting flækjast fyrir mörgum. Endurnýting er samheiti yfir undirbúning fyrir endurnotkun, endurvinnslu, orkuvinnslu úr úrgangi og fyllingu. Endurvinnsla er því ein gerð endurnýtingar. Með endurvinnslu er átt við hvers kyns aðgerð sem felur í sér að vinna úrgangsefni í vörur, efnivið eða efni, hvort sem það er til notkunar í upphaflegum tilgangi eða ekki. Orkuvinnsla, eldsneytisframleiðsla og fylling teljast hins vegar ekki til endurvinnslun.

Algengur misskilningur er að í endurvinnslu felist alltaf að efni fari í lokaða hringrás, en það er ekki kveðið á um slíkt í skilgreiningunni á hugtakinu endurvinnslu. Með lokaðri hringrás er átt við um að úrgangsefni sé endurunnið í sama efni, til dæmis þegar bylgjupappi sem er orðinn að úrgangi er aftur unninn í nýjan bylgjupappa, en það er algeng endurvinnsluaðferð á bylgjupappa. Hins vegar myndi bylgjupappi einnig teljast endurunninn ef hann færi í jarðgerð sem framleiðir áburðarvörur eða ef hann væri notaður í byggingarefni sem ekki væri hægt að endurvinna að líftíma loknum. Slíkt myndi einnig teljast til endurvinnslu. Það er eðlilegt að gæði hráefna rýrni við endurvinnslu, eins og á við um bylgjupappa, en sum hráefni má endurvinna nánast endalaust án þess að gæði þeirra rýrna, til dæmis suma málma.

Allur gangur er á því hvernig rekstrarform endurvinnslustöðva er. Einkaaðilar reka sumar endurvinnslustöðvar þeirra, til dæmis endurvinnslu á málmum í málmbræðslum, endurvinnsla á plasti, einkum heyrúlluplasti, leysiefni eru endurunnin í einhverjum mæli og sömuleiðis endurvinnsla er á lífrænum úrgangi með jarðgerð. Endurvinnsla á úrgangi frá Íslandi fer einnig að miklu leyti fram af einkaaðilum utan landsteinanna.

Dæmi eru um að sveitarfélög reki jarðgerðarstöðvar í samstarfi með öðrum eða ein og sér. Lífrænn úrgangur er auðlind sem hægt er að skila aftur í hringrás jarðvegs og getur haft mikilvægt hlutverk sem áburðargjafi. Hreinleiki moltu hefur verið vandamál í einhverjum tilfellum, því allt sem fer inn í jarðgerðarstöð skilar sér í moltuna. Erfitt er t.d. að hreinsa plast, gler og aðskotahluti úr moltunni eftir á. Því er lykilatriði að vanda til verka og fræða öll þau sem skila lífrænum úrgangi sem fer í jarðgerð um mikilvægi góðrar flokkunar. Jarðgerðarstöðvar þurfa starfsleyfi, ýmist frá Umhverfis- og orkustofnun eða heilbrigðisnefnd en Matvælastofnun veitir markaðsleyfi fyrir afurð stöðvanna og sér um eftirlit með vörunni. Áður fyrr var þörf á ráðgefandi áliti frá Umhverfis- og orkustofnun vegna markaðssetningar á moltu en slíks er ekki lengur þörf heldur þarf einungis að skrá afurðina hjá Matvælastofnun.

Við vissar aðstæður má nota óvirkan úrgang beint til fyllingar. „Fylling“ felur í sér að hentugur úrgangur er notaður til endurheimtar á graftarsvæðum eða á tæknilegan hátt við landmótun, til dæmis við vegagerð, endurheimt á námusvæðum, gerð skipulagðra landfyllinga eða gerð varnargarða. Úrgangur sem er notaður til fyllingar verður að koma í staðinn fyrir annað efni sem er ekki úrgangur sem hefði annars verið notað og takmarkast við það magn sem er nauðsynlegt til að ná markmiðum fyllingarinnar. Ágætt er að miða við að úrgangur sem notaður er til fyllingar komi í staðinn fyrir efni sem annars hefði verið aðkeypt, þótt það sé ekki algild regla. Mikilvægt er að fyllingaraðgerðin sjálf sé meginmarkmiðið, ekki að losa handhafa við úrgang. Umhverfis- og orkustofnun hefur gefið út leiðbeiningar sem notast má við til að meta hvort um fyllingu eða urðun úrgangs sé að ræða. Úrgangur sem notaður er til fyllingar heyrir að undir úrgangslöggjöf og aðilar sem meðhöndla slíkan úrgang eiga að skila skýrslum til Umhverfis- og orkustofnunar með upplýsingum um tegund og magn, uppruna eftir atvinnugreinaflokkum og sveitarfélögum og ráðstöfun úrgangsins.

Dæmi um aðgerðir endurvinnslu- og nýtingarstöðva

Aukin jarðgerð: Jarðgerðarstöð stækkuð með hliðsjón af aukinni söfnun lífúrgangs hjá íbúum og rekstraraðilum.

Aukin nýting moltu til landbóta: Næringarrík molta sem verður til við meðhöndlun lífúrgangs nýtt til uppgræðslu og landbóta á afréttum á svæðinu í samstarfi við landeigendur, Landgræðsluna og aðra haghafa.

Móttaka jarðefna: Sótt um áframhaldandi starfsleyfi fyrir jarðefni á gamla námusvæðinu og unnið að vegabótum að jarðvegstipp til að tryggja gott aðgengi.

Bætt umgengni með jarðefnamóttöku: Hlið sett upp við móttökustöðvar fyrir jarðefni á vegum sveitarfélagsins og komið á mönnuðum opnunartímum eftir því sem talin er þörf á.

Endurnýting jarðefna: Stutt við markað með hráefni til endurnotkunar, sérstaklega fyrir jarðefni og óvirkan úrgang.

 

eildarsöfnun á stærra svæði er samsett, hverju skal safna við íbúðarhús og á lóðum lögaðila og hvaða úrgangi skal koma á grenndar-, söfnunar- eða móttökustöðvar.

Við skipulag nýrra hverfa þarf að gera ráð fyrir hönnun úrgangslausna frá upphafi þannig að losun íláta sé hugsuð heildstætt, ásamt lausnum fyrir fyrirtæki og grenndar- og söfnunarstöðvar. Úrgangslausnir í gróinni byggð ættu að taka mið af byggðamynstri, arkitektúr og góðri hönnun byggðar. Í blandaðri byggð þar sem íbúðabyggð og atvinnustarfsemi eru innan sömu lóðar þarf að gera ráð fyrir aðskildum úrgangslausnum í deiliskipulagi.

Heimilt er að staðsetja sérstaka söfnun fyrir íbúa og lögaðila miðlægt á aðliggjandi lóðum að því gefnu að söfnun allra úrgangsflokka, þ.m.t. blandaðs úrgangs, færist þangað og að möguleiki sé til staðar til að innleiða „borgað þegar hent er“ kerfi. Þetta má útfæra með sameiginlegum geymslum, gerði fyrir sorpílát og djúpgámum. Hafa þarf í huga að slíkar lausnir samrýmist vel kerfi fyrir sérstaka söfnun í sveitarfélaginu.

Huga ætti að útfærslu á sérstakri söfnun og aðgengi við hirðu úrgangs sem fyrst í skipulagsferlinu til þess að tryggja megi að þessi þjónusta sé skilvirk og uppfylli settar kröfur. Nýta ætti kosti þess að staðsetja sorpílát sem næst lóðarmörkum og í sumum sveitarfélögum er krafa um lágmarks fjarlægð. Mikilvægt er að hafa gott aðgengi fyrir bæði íbúa og hirðuaðila að þeim stöðum sem sérstök söfnun úrgangs fer fram, enda stuðlar það að hagkvæmari og betri þjónustu. Aðgengi hirðuaðila úrgangs gæti verið kortlagt í skipulagsferlinu með sambærilegum hætti og aðgengi viðbragðsaðila.

Hönnuðir bygginga og lóða bera ábyrgð á að kröfur sem snúa að hönnun séu uppfylltar, s.s. er varða geymslu úrgangs, aðgengi íbúa og hirðuaðila og fjölda íláta. Smekkleg og falleg hönnun getur haft þau áhrif að fólk gangi betur um en annars og því er mikilvægt að vanda til verka. Við hönnun á rýmum fyrir söfnun úrgangs þarf að huga að lýsingu, að auðvelt sé að halda þeim hreinum og að aðkoma sé auðveld. Gæta þarf að því að öryggi starfsfólks sem tæmir ílátin sé tryggt, vinnuumhverfið sé öruggt og nægilegt pláss sé fyrir fólk og tæki til athafna. Aðgengi starfsfólks og ökutækja sem koma að hirðu úrgangs þarf að vera greið, s.s. aðkoma, útkeyrsla og staðsetning hirðubíls við losun.

Til eru margar mismunandi lausnir fyrir söfnun úrgangs. Stærð íláta fyrir hverja úrgangstegund þarf að taka mið af umfangi og gerð úrgangsins. Algengast er að nota 240 lítra ílát við sérbýli og lítil fjölbýli. Í einhverjum sveitarfélögum eru í boði 120 lítra tunnur, sem stundum eru kallaðar spartunnur. Þær eru t.a.m. taldar henta betur fyrir eðlisþyngri úrgang, t.a.m. matarleifar, en stærri tunnur. Hægt er að setja upp tvískiptar og jafnvel fjórskiptar 240 lítra tunnur sem aðskilja tvo eða fleiri úrgangsflokka. Við stærri fjölbýlishús eru gjarnan 660 lítra ker og henta þau þar sem fara þarf um stuttan veg við hirðu og aðgengi er gott. Færst hefur í auka að nota gáma á yfirborði og niðurgrafna djúpgáma. Losun og hífing gáma þarf að vera sem auðveldust og með öruggustum hætti fyrir hirðuaðila, notendur og vegfarendur. Sveitarfélög geta sett sérstakar kröfur um fyrirkomulag söfnunar á lífúrgangi, s.s. um pappapoka sem brotna vel niður í jarðgerðarstöð.

Við val og útfærslu á ílátum skal taka mið af tilmælum Vinnueftirlits ríkisins um að starfsfólk sem sinnir hirðu úrgangs komist í sem minnsta snertingu við úrganginn og burður á ílátum verði lágmarkaður.

Við útreikninga á gólffleti þar sem sorpílát eru staðsett þarf að taka tillit til rýmis sem þarf að vera á milli þeirra og fyrir aftan þau og einnig þarf að tryggja nægjanlegt athafnasvæði til að draga megi ílátin út án þess að hreyfa önnur ílát.

Lóðarhafar bera ábyrgð á aðstöðu fyrir söfnun úrgangs á sinni lóð, utan og innan bygginga, sem og að flokkun og skil úrgangs sé í samræmi við gildandi reglur í sveitarfélaginu hverju sinni. Þeir bera ábyrgð á viðeigandi aðstöðusköpun, þrifum á aðstöðu og ílátum og að aðgengi íbúa og hirðuaðila sé gott, s.s. með snjómokstri og hálkuvörnum.

Ef miðlægar úrgangslausnir eru staðsettar á lóð sveitarfélagsins þá er almenna reglan að sveitarfélagið ber ábyrgð á þessum þáttum en er skylt að leggja á gjöld til að standa straum af þeim kostnaði. Þá getur sveitarfélag útbúið sérstakar lóðir undir miðlægar lausnir og þinglýst þeim á þær lóðir sem ætlað er að nýta svæðið.

Dæmi um aðgerðir til að bæta skipulag og hönnun

Gott aðgengi hirðuaðila að ílátum: Gerðar leiðbeiningar um skipulag og hönnun nýrra og endurgerðra mannvirkja sem og varðandi reglur um aðgengi að losun íláta á lóðum og á grenndar- og endurvinnslustöðvum. Miðað við að ílát þurfi ekki að draga lengra en 15 metra að hirðubíl á jafnsléttu.

Aðgengi hirðuaðila: Akstursleiðir hirðuaðila úrgangs skilgreindar í deiliskipulagsuppdráttum eða þeim lýst með sambærilegum hætti og akstursleiðum viðbragðsaðila.

Sveitarfélög taka ákvörðun um hvort þau sinna sjálf verkefnum um meðhöndlun úrgangs eða útvista þeim. Verkefnum getur verið útvistað að hluta eða í heild, sem dæmi sérstök söfnun heimilisúrgangs, rekstur grenndar-, söfnunar- og móttökustöðva, meðhöndlun úrgangs eftir söfnun, kaup á vörum og búnaði, sem og samningar um framkvæmdir tengdar úrgangsstjórnun sveitarfélagsins.

Framkvæmd innkaupa, útboða og samninga um verkefnin eru mikilvægir hlekkir í að ná markmiðum í úrgangsmálum og tryggja að rekstur og þjónusta sé eins og sveitarfélag ákveður. Í gegnum innkaup og útboð má ná fram hagkvæmni í opinberum rekstri og nýta kosti virkrar samkeppni. Sveitarfélög gætu þó haft hag af því að skilgreina innviði sem þurfa að vera til staðar á vegum sveitarfélagsins til að tryggja virka samkeppni á markaði.

Þrátt fyrir að heimilt sé að viðhafa mismunandi fyrirkomulag á söfnun heimilisúrgangs er mikilvægt að jafnræðis- og meðalhófssjónarmið séu í forgrunni við ákvarðanatöku um fyrirkomulag. Varast skal að sveitarfélag bjóði lögaðilum þjónustu vegna söfnunar heimilisúrgangs vegna mögulegra samkeppnissjónarmiða. Heldur ættu sveitarfélög að hafa það að almennri reglu að lögaðilar geri sjálfir samninga við verktaka um söfnun heimilisúrgangs. Sveitarfélögum er ætlað að annast aðeins þessa þjónustu fyrir lögaðila ef þeir geta ekki keypt þjónustuna á almennum markaði, að því gefnu að útfærslan sé með þeim hætti að sveitarfélag geti virt það ábyrgðarhlutverk sem því er falið að lögum.

Útboðsgögn og samninga þarf að vinna í takti við áherslur sveitarfélags og þá ábyrgð sem það ber samkvæmt lögum, m.a. varðandi sérstaka söfnun við heimili og rekstur grenndar-, söfnunar- og móttökustöðva. Útboðsgögn og innkaupasamningar þurfa að taka mið af gildandi svæðisáætlun um meðhöndlun úrgangs, samþykkt um meðhöndlun úrgangs, gjaldskrám og innheimtukerfi. Segja má að sveitarfélag sé að uppfylla skyldur sínar í gegnum samninga við verktaka og því þarf að vera skýrt hvaða verkefni þeim er ætlað að leysa, hvernig tekið verði á breytingum sem verða á samningstíma og hvaða gögnum verktaki skuli skila til sveitarfélagsins á gildistíma samningsins. Gögn þurfa að vera áreiðanleg og gagnsæ til að sveitarfélag geti sannreynt endanlega ráðstöfun úrgangs, magn og tegundir og skilgreint sundurliðun kostnaðar. Góð og skiljanleg gögn auðvelda eftirfylgni og eftirlit með samningum og minnkar áhættu á svikum.

Greiðslur Úrvinnslusjóðs vegna úrgangs sem sveitarfélagið ber ábyrgð á fara ýmist til sveitarfélags eða til þjónustuaðila og fara greiðslurnar eftir því hvernig sveitarfélög og þjónustuaðilar semja sína á milli um eignarhald á úrganginum. Mikilvægt er að útfæra ákvæði um úrvinnslugjald og flutningsjöfnunar í samningum milli sveitarfélags og þjónustuaðila. Ef sveitarfélag fer þá leið að semja við þjónustuaðila þannig að hann eignist úrganginn sem safnað er, fara engar greiðslur milli þjónustuaðilans og sveitarfélagsins vegna ráðstöfunar og flutnings úrgangsins. Þjónustuaðilinn skilar þess í stað Úrvinnslusjóði upplýsingum um þessa þætti til Úrvinnslusjóðs, þ.m.t. um magn og tegund sérsafnaðs úrgangs, póstnúmer söfnunarstaðar og hvort um sé að ræða ílát við heimili, grenndarstöðvar eða söfnunarstöð. Ef ekki er samið um eignarhald á úrganginum, geta sveitarfélög sjálf sótt um greiðslur til Úrvinnslusjóðs vegna söfnunar, flutnings og ráðstöfunar heimilisúrgangs, jafnvel í þeim tilvikum þar sem þjónustuaðilar sinna þessum verkum, af þeim ástæðum að sveitarfélagið er sá aðili sem er endanlega ábyrgur fyrir réttri meðhöndlun úrgangsins, kostnaður við meðhöndlun úrgangsins sé greiddur af sveitarfélaginu og litið er svo á að heimilisúrgangur sem hefur verið safnað tilheyri sveitarfélaginu sem eign þess. Sveitarfélag getur gerst þjónustuaðili Úrvinnslusjóðs, með þeim réttindum og skyldum sem því fylgir.

Ákvæði laga um meðhöndlun úrgangs sem tóku gildi í byrjun árs 2023 gera meiri kröfur en áður til sveitarfélaga. Þetta þarf að endurspeglast í innkaupagreiningu fyrir útboð. Taka þarf mið af grunninnviðum sem til staðar eru, kröfum um sérstaka söfnun og aðra meðhöndlun úrgangs og af fyrirkomulagi innheimtu. Gera ætti þjónustuaðilum á markaði viðvart um umfangsmiklar breytingar á þjónustu þegar þær liggja fyrir svo að þeir hafi tíma til að undirbúa þær.

Samband íslenskra sveitarfélaga hefur unnið þrjú sniðmát fyrir útboð sveitarfélaga á úrgangsþjónustu sem innihalda gagnlegar leiðbeiningar og dæmi um leiðir sem hægt er að fara í útboðum. Sniðmátin má nálgast hér:

• Útboð á hirðu heimilisúrgangs á lóðum og á grenndarstöðvum
• Útboð á meðhöndlun endurvinnsluefnis eftir söfnun
• Útboð á rekstri söfnunarstöðva

Nokkur góð ráð um útboð sveitarfélaga á úrgangsþjónustu eru í viðauka 6.

Til að unnt sé að greina og fylgjast með stöðu úrgangsmála þurfa að liggja fyrir upplýsingar um þann úrgang sem fellur til. Til að sveitarfélög geti fylgt eftir gildandi markmiðum þarf sveitarfélagið að hafa upplýsingar um magn og tegund heimilis- og rekstrarúrgangs sem fellur til á svæðinu. Umhverfis- og orkustofnun annast öflun og miðlun upplýsinga um tegundir úrgangs og magn, uppruna hans eftir sveitarfélagi og atvinnugreinaflokki og ráðstöfun úrgangsins, þ.e. hvort hann hafi farið í urðun, brennslu, fyllingu, orkuendurnýtingu, endurvinnslu eða undirbúning fyrir endurnotkun. Gögnin koma til stofnunarinnar frá verktökum, ráðstöfunaraðilum úrgangs og öðrum aðilum sem meðhöndla úrgang. Sveitarfélög eiga því að geta fylgst með magni þess úrgangs sem heyrir undir þeirra svæði. Alla tölfræði og frekari upplýsingar er að finna á vefnum úrgangur.is.

Til að tryggja gæði gagna getur sveitarfélög farið fram á gögnum sé skilað beint til þeirra í samræmi við kröfur í útboðsgögnum og innkaupasamningum á þeirra vegum. Að lágmarki ætti að halda utan um upplýsingar varðandi eftirfarandi þætti, en verktökum er skylt að safna upplýsingum um alla þessa þætti og skila inn til Umhverfis- og orkustofnunar:

• Tegund, magn og uppruna (sveitarfélag og ÍSAT-atvinnugreinanúmer) úrgangs sem verður til innan svæðisins.
• Hvaða úrgangur er fluttur frá svæðinu eða til meðhöndlunar innan svæðis.
• Afdrif (endanleg ráðstöfun) úrgangsins.

Umhverfis- og orkustofnun safnar gögnum um allan þann úrgang sem til fellur. Söfnun stofnunarinnar er óháð því hvaða aðili sér um sérstaka söfnun, meðhöndlun eða flutning úrgangsins til endurvinnslu eða annarrar endurnýtingar eða förgunar og ber öllum aðilum sem meðhöndla úrgang skylda til að skila inn gögnum til stofnunarinnar. Þannig er reynt að ná utan um úrgang sem er safnað við heimili, úrgang frá atvinnurekstri og efni sem kemur á grenndar-, söfnunar- og móttökustöðvar. Þeir aðilar sem koma að söfnun og meðhöndlun geta verið sveitarfélögin sjálf, verktakar sem eru með samning við sveitarfélög, sem og smærri aðilar eins og Rauði krossinn og fleiri sem safna textíl eða Endurvinnslan hf., íþróttafélög, björgunarsveitir, Bandalag íslenskra skáta o.fl.

Mælt er með því að sveitarstjórnir hafi yfirsýn yfir að lágmarki eftirfarandi úrgangsflokka, í ljósi markmiða sem ná skal í úrgangsmeðhöndlun:

Hringrásarhagkerfið er andsvar við hinu línulega hagkerfi. Í hringrásarhagkerfi er leitast við að koma í veg fyrir úrgangsmyndun þannig að efni og auðlindum er viðhaldið í notkun eins lengi og mögulegt er, ólíkt hinu línulega hagkerfi þar sem efni og vörum er fargað eftir að notkun þeirra lýkur. Efniviður ætti allra helst að vera í stöðugri hringrás og eiga sér enga lokastöð. Aðferðir við innleiðingu hringrásarhagkerfisins eru fjölbreyttar og geta falist í því að koma í veg fyrir úrgangsmyndun, deila vörum, gera við, endurnota, endurframleiða og endurvinna. Allt miðar þetta að því að halda auðlindum í hringrásinni til að draga úr raski og umhverfisáhrifum af vinnslu nýrra hráefna. Í upphafi skal endinn skoða og mestir möguleikar til að halda efnum í hringrás eru fólgnir í því að hanna vörur og þjónustu með þetta í huga.

Framtíðarsýn í stefnu ráðherra í úrgangsmálum er að Ísland verði meðal leiðandi þjóða í loftslagsmálum og sjálfbærri nýtingu náttúruauðlinda til hagsbóta fyrir komandi kynslóðir. Markmiðið er að hringrásarhagkerfi verði virkt, dregið verði verulega úr myndun úrgangs, endurvinnsla aukin og urðun hætt.

Sveitarfélög útfæra hvata til innleiðingar hringrásarhagkerfis í svæðisáætlun sinni, í gegnum opinber innkaup og í gjaldskrám. Dæmi um hvata í átt að hringrásarhagkerfi eru borgað þegar hent er kerfi, umbúðalaus innkaup, koma í veg fyrir innkaup á óþarfa, uppsetning endurnotkunarstöðva og efling viðgerðarmenningar.

 

Um sniðmátið

Sniðmát fyrir svæðisáætlun sveitarfélaga um meðhöndlun úrgangs er unnið samhliða vinnu við gerð handbókar um framkvæmd úrgangsstjórnunar. Sniðmátið er sett upp þannig að tekið er tillit til ákvæða laga og reglugerða sem tekið hafa gildi. Auk þess eru tekin inn atriði úr Evróputilskipun sem hefur verið innleidd í íslensk lög og tóku gildi hérlendis í byrjun árs 2023. Sömuleiðis hefur sniðmátið verið uppfært miðað við ákvæði reglugerðar um meðhöndlun úrgangs nr. 803/2023.

Fylgja skal almennt viðurkenndum aðferðum við stefnumótun og áætlanagerð þar sem helstu skrefin eru eftirfarandi:

• Greina stöðu úrgangsmála á svæðinu og þróun til framtíðar.
• Setja stefnu þar sem fram koma áherslur sveitarfélags á gildistíma stefnunnar.
• Setja töluleg markmið um endurvinnslu og endurnýtingu.
• Setja fram aðgerðaáætlun. Aðgerðaáætlunin getur verið í tveimur skrefum, þ.e. almennar aðgerðir til lengri tíma og síðan vel skilgreindar aðgerðir til styttri tíma.
• Skilgreina hvernig aðgerðaáætlun verður framkvæmd, gera tímaáætlun og ákveða hverjir bera ábyrgð á framkvæmd og eftirfylgni. Ákveða hvenær verður tekin afstaða til þess hvort þörf sé á endurskoðun innan gildistíma.

Lagt er til að framsetning svæðisáætlunar sé þannig að stefna, markmið og yfirlit aðgerða séu í forgrunni. Stöðugreining, ítarleg aðgerðaáætlun og umhverfismat séu í fylgiskjölum.

Þegar fleiri en eitt sveitarfélag vinna sameiginlega svæðisáætlun er gott að draga fram þá þætti sem þau vinna saman. Hluti aðgerða getur verið á hendi hvers sveitarfélags fyrir sig, t.d. aðgerðir í úrgangsforvörnum, og þá er æskilegt að vísa til þess, frekar en að draga fram margar ólíkar framtíðarsýnir inn í sameiginlega áætlun.

Svæðisáætlun um meðhöndlun úrgangs er unnin á grundvelli laga um meðhöndlun úrgangs nr. 55/2003 og stefnu ráðherra í úrgangsmálum, Í átt að hringrásarhagkerfi, og 5. gr. reglugerðar um meðhöndlun úrgangs nr. 803/2023.

Í svæðisáætlun er gerð grein fyrir framtíðarsýn sveitarfélagsins í úrgangsmálum, markmiðum sveitarfélagsins um að draga úr myndun úrgangs og auka endurnotkun, endurvinnslu og aðra endurnýtingu. Settar eru fram leiðir sem farnar verða til að ná markmiðum. Núverandi staða er kortlögð og þannig lagður grunnur að aðgerðum sem nauðsynlegar eru til að ná markmiðum.

Svæðisáætlun er sett upp í eftirfarandi skrefum:

Skref 1. Stefna varðandi úrgangsstjórnun.

Skref 2. Markmið um að draga úr myndun úrgangs og auka endurnotkun, endurvinnslu og aðra endurnýtingu og lágmarka förgun.

Skref 3. Aðgerðir til að bæta flokkun, söfnun og aðra meðhöndlun úrgangs, sem og aðgerðir í úrgangsforvörnum til að draga úr myndun úrgangs.

Skref 4. Vöktun, eftirlit, skipulag úrgangsmála, fræðsla og kynningarmál.

Í fylgiskjölum er stöðugreining sem liggur til grundvallar, aðgerðaáætlun og umhverfismat áætlunar.

Í stefnunni er sett fram framtíðarsýn sveitarfélaga, tilgangur stefnunnar og hvernig úrgangsmál og málefni hringrásarhagkerfis horfa við landssvæðinu. Farið er yfir hvaða tækni og aðferðum fyrirhugað er að beita á gildistíma áætlunarinnar. Lagt er mat á hvernig áætlunin mun styðja við innleiðingu á markmiðum um að draga úr myndun úrgangs og auka endurnotkun, endurvinnslu og aðra endurnýtingu. Fjallað er um hvernig sérstakri söfnun úrgangs verði komið á og um stefnu vegna úrgangs sem erfitt hefur reynst að koma í meðhöndlun og þarfnast sérstakrar meðhöndlunar vegna sértækra reglna, líkt og aukaafurðir dýra eða spilliefni.

Ef sveitarfélög sameinast um gerð svæðisáætlunar er skýrt frá ástæðum og kostum þess að farið er í sameiginlega áætlunargerð, t.d. hagræðing í aðgerðum, einföldun eða hagstæðari staða við kaup á þjónustu. Sameiginleg stefna byggir á samræmingu og samvinnu á milli sveitarfélaga í úrgangsstjórnun.

 

Dæmi um stefnu fyrir sveitarfélög:

Dæmi um stefnu fyrir sveitarfélög:
Sveitarfélögin stefna á að vera til fyrirmyndar í úrgangsmálum með því að draga markvisst úr myndun úrgangs á svæðinu og auka hlut úrgangs sem fer til endurnýtingar.

Sveitarfélögunum er umhugað um að þjónusta við heimili og rekstraraðila vegna meðhöndlunar úrgangs sé til fyrirmyndar og sveitarfélögin leitast við að meðhöndlun úrgangs eftir að söfnun lýkur sé ávallt forgangsraðað í samræmi við forgangsröðun um meðhöndlun úrgangs, úrgangsþríhyrningnum.

Sveitarfélögin vilja leggja sitt af mörkum til að efla hringrásarhagkerfi í rekstri sínum með því að virkja íbúa og fyrirtæki til þátttöku. Unnið verður með stofnunum, skólum og vinnustöðum til að auka þekkingu á flokkun úrgangs og annarri úrgangsstjórnun og málefnum hringrásarhagkerfis.

Áhersluþættir:

• Að setja upp grenndarstöðvar í nálægð við heimili þar sem íbúar geta skilað gleri, málmum, textíl og drykkjarumbúðum með skilagjaldi.
• Að setja upp markvissar merkingar og leiðbeiningar til að tryggja hreinleika úrgangsstrauma sem koma til grenndar- og söfnunarstöðva.
• Að söfnun og önnur meðhöndlun á lífúrgangi verði bætt og á gildistíma áætlunarinnar verði unnið að uppbyggingu innviða til að vinna lífúrgang á svæðinu, ef það reynist hagkvæmt.
• Að sett verði ákvæði í samninga við verktaka um gæði þjónustu og upplýsingagjöf.
• Að komið verði á „Borgað þegar hent er“ kerfi í sveitarfélaginu bæði á úrgangi frá heimilum og rekstraraðilum.

Sveitarfélög setja sér markmið um að draga úr myndun úrgangs og auka endurvinnslu og aðra endurnýtingu. Eins og lög segja til um eru að lágmarki sett markmið sem byggja á stefnu ráðherra um meðhöndlun úrgangs. Annars vegar eru markmið sem sveitarfélög skulu ná á sínu svæði og hins vegar eru markmið sem ná skal á landsvísu. Greining á stöðu úrgangsmála sem birt er í fylgiskjali A, leiðir í ljós hversu langt frá markmiðum núverandi staða er og hvaða markmið hafa nú þegar verið uppfyllt.

Markmið í samræmi við stefnu ráðherra og reglugerð um meðhöndlun úrgangs eru eftirfarandi:

• Endurvinnsla heimilisúrgangs: Endurvinnsluhlutfall sé að lágmarki 50%. Árið 2025 verði það orðið 55%, 60% árið 2030 og 65% árið 2035.
• Urðun heimilisúrgangs: Verði að hámarki 10% árið 2035.
• Lífrænn heimilisúrgangur: Lífrænn úrgangur frá heimilum sem berst til urðunarstaða hafi minnkað niður í 35% af heildarmagni þess magns sem féll til árið 1995.
• Lífrænn rekstrarúrgangur: Lífrænn úrgangur frá rekstraraðilum sem berst til urðunarstaða hafi minnkað niður í 35% af heildarmagni þess magns sem féll til árið 1995.
• Úrgangsforvarnir: Sveitarfélög setji sér markmið um samdrátt í myndun úrgangs, einkum heimilisúrgangs sem fer til förgunar eða er nýttur til orkuvinnslu.
• Umbúðaúrgangur: Söfnun umbúðaúrgangs sem fellur til á heimilum er á ábyrgð sveitarfélaga. Úrvinnslusjóður og Endurvinnslan hf. bera ábyrgð á að ná landsmarkmiðum varðandi meðhöndlun úrgangs sem fellur undir lög um úrvinnslugjald og lög um ráðstafanir gegn umhverfismengun af völdum einnota umbúða fyrir drykkjarvörur.
• Byggingar- og niðurrifsúrgangur: Það er á ábyrgð sveitarfélaga að til staðar sé aðstaða til að safna flokkuðum byggingar- og niðurrifsúrgangi. Hann skal flokkaður a.m.k. í spilliefni, timbur, steinefni, málm, gler, plast og gifs. Landsmarkmið frá og með árinu 2020 er að 70% úrgangsins skuli flokkaður með þeim hætti að hann sé hæfur til endurnýtingar.
• Rafhlöðu– og rafgeymaúrgangur, raf– og rafeindatækjaúrgangur: Úrvinnslusjóður ber ábyrgð á að ná markmiðum um söfnun og endurnýtingu í samræmi við framleiðendaábyrgð. Sveitarfélög bera ábyrgð á að til staðar sé aðstaða til að safna flokkuðum úrgangi.
• Ökutæki: Úrvinnslusjóður ber ábyrgð á að ná markmiðum um söfnun og endurnýtingu í samræmi við framleiðendaábyrgð. Sveitarfélög bera ábyrgð á að útvega aðstöðu eða útvista móttöku á úr sér gengnum ökutækjum.

Dæmi um markmið fyrir sveitarfélög:

Sveitarfélögin setja sér markmið um að draga úr myndun úrgangs og auka endurnotkun, endurvinnslu og aðra endurnýtingu.

Markmið sem byggja á stefnu ráðherra um meðhöndlun úrgangs eru eftirfarandi:

• Endurvinnsla og urðun heimilisúrgangs: Árið 2035 verði urðað að hámarki 10% af heimilisúrgangi. Endurvinnsla heimilisúrgangs verði 50% árið 2025 og aukist í skrefum í 65% árið 2035.
• Lífrænn úrgangur: Dregið verður úr urðun lífræns úrgangs þannig að það sem berst til urðunarstaða hafi minnkað niður í 35% miðað við það sem féll til árið 1995.

Sérstök markmið sveitarfélags eru eftirfarandi:

• Yfir 90% íbúa í þéttbýli hafi aðgang að grenndarstöð í innan við 500 m fjarlægð frá heimili árið 2025.
• Úrgangsforvarnir: Úrgangur sem fellur til hjá stofnunum og skólum sveitarfélagsins minnki um 50% á milli áranna 2023 til 2032.
• Visthæfari hirðubílar: Helmingur hirðubíla verði visthæf ökutæki árið 2028.

Aðgerðir sem lagðar eru til taka mið af greiningu á stöðunni sem unnin er samkvæmt fylgiskjali A og af markmiðum og stefnu sveitarfélaga. Sveitarfélög setja fram aðgerðir sem þau telja að verði til þess að markmið áætlunar náist á gildistíma hennar, m.a. eftirfarandi aðgerðir, nema greining leiði í ljós að ekki sé þörf á þeim:

• Aðgerðir sem stuðla að úrgangsforvörnum og aukinni endurnotkun.
• Aðgerðir sem bæta undirbúning fyrir endurnotkun, endurvinnslu, aðra endurnýtingu og förgun.
• Aðgerðir til að bæta söfnunarkerfi eða innleiða ný fyrir sérstaka söfnun úrgangs.
• Aðgerðir varðandi uppbyggingu innviða og fyrirkomulag endurvinnslu- og endurnýtingarstöðva og förgunarstaða, lokun starfandi stöðva og fjárfestingar í tengslum við það.
• Aðgerðir er varða hagkvæma, góða og gegnsæja þjónustu við íbúa og fyrirtæki.

Dæmi um aðgerðir fyrir sveitarfélög:

Greining á stöðu úrgangsmála (fylgiskjal A) sýnir að bæta þarf meðhöndlun á lífúrgangi og pappírs- og plastefnum. Unnið verður að auknum gæðum endurvinnsluefnis sem safnað er á svæðinu og bættri þjónustu. Sveitarfélögin telja að aðgerðir sem hér eru tilgreindar verði til þess að markmið svæðisáætlunarinnar náist á gildistíma hennar.

Í fylgiskjali B er að finna tímasetta áætlun og upplýsingar um ábyrgðaraðila verkefna.

Aðgerðir sem stuðla að úrgangsforvörnum, s.s. leiðir til að auka endurnotkun

Átaksverkefni hjá stofnunum sveitarfélaganna: Fundnar verða leiðir til að auka endurnotkun efnis svo það verði ekki að úrgangi, í samræmi við úrgangsforvarnarstefnu.

Átak í betri nýtingu matar: Sveitarfélögin munu stofna sameiginlegan stýrihóp um lágmörkun matarsóunar sem mun skila kostnaðarmetnum tillögum um betri matarnýtni á öllu svæðinu, hvort sem er hjá íbúum, lögaðilum eða hjá stofnunum.

Fleiri dæmi um ráðstafanir til að koma í veg fyrir myndun úrgangs má finna í viðauka II við reglugerð um meðhöndlun úrgangs nr. 803/2023.

Aðgerðir til að bæta söfnunarkerfi og innleiða ný kerfi fyrir sérstaka söfnun úrgangs

Aukin upplýsingagjöf til íbúa og rekstraraðila: Sveitarfélögin koma upp og reka sameiginlega vefsíðu þar sem íbúar og lögaðilar á svæðinu geta nálgast upplýsingar um rétta flokkun úrgangs, hirðudagatal í hverju sveitarfélagi og staðsetningar á grenndar-, söfnunar- og móttökustöðvum.

Bætt söfnun á pappír og pappa, plasti, lífúrgangi og blönduðum úrgangi: Við íbúðarhús og hjá lögaðilum í þéttbýli verður komið upp ílátum fyrir flokkaðan úrgang. Þar sem við á verður sameiginleg söfnun fyrir aðliggjandi lóðir.

Góð og árangursrík söfnun lífúrgangs: Sekkir undir lífúrgang frá heimilum verða aðgengilegir án endurgjalds á mönnuðum söfnunarstöðvum sveitarfélaganna og leitað verður eftir samstarfi við verslanir á svæðinu til að dreifa pokunum.

Söfnun á gleri, málmum, textíl og skilagjaldsskyldum umbúðum: Settar verða upp grenndarstöðvar á aðgengilegum stöðum.

Innleiðing virkrar mengunarbótareglu: Innheimta fyrir meðhöndlun úrgangs standi að fullu undir kostnaði við hana auk þess sem innleitt verður „borgað þegar hent er“ kerfi við innheimtu.

Aðgerðir til að meðhöndlun úrgangs verði umhverfislega betri

Hreinleiki úrgangsstrauma tryggðir: Átaki um hreinni strauma úrgangs verði hrint af stað þar sem verktakar munu upplýsa íbúa ef þeir verða varir við ranga flokkun úrgangs í ílát eða að úrgangur ratar í ílát undir blandaðan úrgang sem á að fara í endurnýtingu eða endurvinnslu

Visthæfari hirðubílar: Skipt verður út hirðubílum sem ganga fyrir jarðefnaeldsneyti fyrir visthæfar bifreiðar í gegnum innkaup sveitarfélaganna. Kröfur eru til staðar um að ákveðið hlutfall hirðubíla skuli vera vistvæn og orkunýtin sbr. reglugerð nr. 1330/2023.

Aðgerðir í samræmi við mat á þörf fyrir nýtt fyrirkomulag endurvinnslu- og nýtingarstöðva og förgunarstaða, lokun starfandi stöðva og fjárfestingar í tengslum við það

Unnið verður að uppbyggingu innviða fyrir sérstaka söfnun og aðra meðhöndlun, þ.m.t. fyrir lífúrgang og umbúðaúrgang. Vísað er til greiningar um þörf á aðstöðu fyrir endurnýtingu lífúrgangs.

Gott aðgengi íbúa og lögaðila að flokkun og skilum á úrgangi til endurnotkunar, endurvinnslu og annarrar endurnýtingar: Stofnaður verður stýrihópur með fulltrúum allra sveitarfélaganna sem mun leggja drög að framtíðar staðsetningu grenndar-, söfnunar- og móttökustöðva á svæðinu ásamt áætluðum kostnaði við uppbyggingu. Miðað verður við að 90% íbúa í þéttbýli hafi aðgang að grenndarstöð í 500 m fjarlægð frá heimili sínu eða minna.

Í sumarbústaðabyggð verður komið upp aðgangsstýrðri söfnunarstöð. Eigendur munu standa straum af uppbyggingunni og innheimt verður eftir „borgað þegar hent er“ kerfi á stöðinni.

Áreiðanlegri innheimta: Fjárfest verður í bílavogum og sjálfsafgreiðslukerfi á söfnunarstöðvum sem undirstaða gjaldheimtu inn á stöðvarnar.

Aðgerðir er varða hagkvæma, góða og gegnsæja þjónustu við íbúa og fyrirtæki

Hagkvæm og góð þjónusta: Útbúin verða þjónustuviðmið um söfnun og meðhöndlun úrgangs sem verða innleidd í gegnum bætt verklag stofnanna sveitarfélaganna og nýrra ákvæða í innkaupasamningum um hirðu úrgangs við heimili og stofnanir sveitarfélaganna, bæði fyrir þéttbýli og dreifbýli. Regluleg upplýsingagjöf um kostnað vegna meðhöndlunar úrgangs: Sveitarfélögin munu birta á vefsíðum sínum upplýsingar um kostnað um innheimt gjöld og sundurliðun á raunkostnaði á vef sínum.

Fjalla skal um eftirfarandi í svæðisáætlun eftir því sem við á. Mælt er með því að þessi atriði séu sett fram í svæðisáætlun til að skýra verklag við framkvæmd, eftirlit og skipulag.

• Fyrirkomulag og skipulag úrgangsmála er hjá sveitarfélögum. Skýra hvar ábyrgð liggur á markmiðum og aðgerðum sem tilgreindar eru í áætluninni. Skýra hvaða verkefni eru á hendi sveitarfélaga og hver þeirra eru á hendi einkaaðila.
• Lýsing á stjórntækjum til að takast á við ýmsar áskoranir er varða úrgangstjórnun, t.d. þegar úrgangur er ítrekað ekki rétt flokkaður eða úrgangur er á víðavangi.
• Áætlanir um fræðslu og kynningarmál. Sveitarfélög bera ábyrgð á gerð upplýsingaefnis um úrgangsforvarnir og meðferð úrgangs í sveitarfélaginu og að fræða almenning, rekstraraðila og aðra handhafa úrgangs um úrgangsmál.

Dæmi um vöktun, skipulag og fræðslu fyrir sveitarfélög:

Sveitarstjórnir í samstarfi við umhverfis- og skipulagsnefndir, bera ábyrgð á stefnu og markmiðum í úrgangsmálum.

Dagleg umsýsla er í höndum sviðsstjóra umhverfis- og úrgangsmála sem sjá um samskipti vegna úrgangsmeðhöndlunar og eftirlit með innkaupasamningum, tekur við ábendingum og athugasemdum frá íbúum og fer með eftirfylgni gagnvart aðgerðaáætlun.

Sveitarfélögin setja fram hvert fyrir sig áætlanir um fræðslu- og kynningarmál í aðgerðaáætlun í fylgiskjali B. Hún snýr að starfsmönnum stofnana sveitarfélagsins, skólum, íbúum og rekstraraðilum.

Magn úrgangs

Unnin er greining á fyrirliggjandi upplýsingum um úrgangsstrauma á svæðinu og lagt mat á þróun til framtíðar. Umhverfis- og orkustofnun annast öflun og miðlun upplýsinga um tegundir úrgangs og magn, uppruna og ráðstöfun úrgangs eftir sveitarfélögum og getur liðsinnt við greininguna. Greiningin gefur upplýsingar um eftirfarandi þætti:

• Yfirlit yfir tegundir, magn og uppruna úrgangs sem verður til innan svæðisins.
• Hvaða úrgangur er líklegt að verði fluttur frá svæðinu eða til meðhöndlunar innan svæðis.
• Mat á þróun á magni og straumum úrgangs í framtíðinni.

Með tegundum og uppruna úrgangs er átt við allan þann úrgang sem til fellur á svæðinu. Þetta er óháð því hjá hvaða aðila úrgangurinn fellur til eða hver sér um söfnun, meðhöndlun eða flutning úrgangsins til endurvinnslu eða annarrar endurnýtingar eða förgunar. Þannig er reynt að ná utan um úrgang sem er safnað við heimili, úrgang frá atvinnurekstri og efni sem kemur á grenndar-, söfnunar- og móttökustöðvar. Þeir aðilar sem koma að söfnun og meðhöndlun geta verið sveitarfélögin sjálf, lögaðilar sem eru með samning við sveitarfélög, sem og fyrirtæki og samtök sem safna textíl eða einnota drykkjarumbúðum.

Farið er yfir greininguna og metið hvort markmið hafi náðst og hver árangur núverandi kerfis er. Mælt er með því að greina að lágmarki eftirfarandi úrgangsflokka, í ljósi markmiða sem ná skal.

Meðhöndlun úrgangs

• Hér er lýst fyrirkomulagi meðhöndlunar úrgangs þar sem fram kemur eftirfarandi:
• Greining á söfnunarkerfum og hvernig þau ná utan um sérstaka söfnun, bæði landfræðilega og fyrir viðeigandi úrgangsflokka.
• Hvort óskað hafi verið eftir undanþágu frá sérstakri söfnun.
• Mikilvægar endurvinnslu- og nýtingarstöðvar og förgunarstaðir.
• Fyrirkomulag vegna söfnunar úrgangs sem sérstakar reglur gilda um.

Með söfnunarkerfum er átt við hvernig heimilisúrgangi er safnað frá heimilum og fyrirtækjum. Skýrt er frá því hvaða úrgangur er sóttur heim og hvaða úrgangi er safnað á grenndar- og söfnunarstöðvum. Skoðað er hvernig fyrirkomulagið er fyrir sérstaka söfnun og hvort í gildi sé undanþága frá sérstakri söfnun.

Gerð er grein fyrir úrgangsstraumum sem sveitarfélög bera ábyrgð á, annars vegar heimilisúrgangi og hins vegar rekstrarúrgangi.

Með heimilisúrgangi er átt við blandaðan og sérsafnaðan úrgang frá heimilum, sem og blandaðan úrgang og sérsafnaðan úrgang af öðrum uppruna, t.d. frá lögaðilum, sem er svipaður að eðli og samsetningu úrgangs frá heimilum. Þetta þýðir að heimilisúrgangur fellur ekki eingöngu til á heimilum. Samskonar úrgangur getur fallið til hjá fyrirtækjum og stofnunum, t.d. eldhúsúrgangur frá kaffistofum og mötuneytum.

Rekstrarúrgangur er úrgangur frá framleiðslu, þjónustu, verslun, landbúnaði, skógrækt, fiskvinnslu, rotþróm, fráveitukerfum, þ.m.t. seyra, úr sér gengin ökutæki eða byggingar- og niðurrifsúrgangur.

Skylt er að safna með sérstakri söfnun pappír og pappa, málmum, plasti, gleri, lífúrgangi, textíl og spilliefnum á eftirfarandi hátt:

• Sérstök söfnun á pappír og pappa, plasti og lífúrgangi skal fara fram innan lóðar við íbúðarhús og hjá lögaðilum í þéttbýli. Þó er heimilt að hafa sameiginlega söfnun úrgangs fyrir aðliggjandi lóðir að því tilskildu að öll söfnun úrgangs færist af viðkomandi lóðum. Heimilt er að víkja frá ákvæði um söfnun innan lóðar þegar um er að ræða rúmfrekan úrgang, svo sem garðaúrgang, sem safnað er á söfnunar- eða móttökustöð.
• Sérstök söfnun á gleri, málmum og textíl getur verið á grenndarstöðvum, að því tilskildu að markmiðum um söfnun náist, þ.m.t. töluleg markmið.
• Sérstök söfnun á spilliefnum skal fara fram í nærumhverfi íbúa, t.d. á söfnunarstöð og/eða með spilliefnabíl sem sækir spilliefni á ákveðnum stöðum og tímum.
• Sveitarstjórnir geta heimilað íbúum að stunda heimajarðgerð og beint íbúum sínum í dreifbýli að stunda heimajarðgerð í stað þess að safna lífúrgangi innan lóðar. Þó ber sveitarfélagi að hafa tiltækan farveg fyrir lífúrgang sem hentar ekki til heimajarðgerðar, t.d á söfnunarstöð.

Gerð er grein fyrir hvernig ólíkum söfnunarleiðum er beitt landfræðilega, þ.e. í þéttbýli, í dreifbýli, við fjölbýlishús, við orlofshús o.s.frv., auk þess sem lýst er öðrum fjölbreytileika í söfnunarkerfum. Kortlagt er hvernig ílát eru algengust í hverju tilviki, t.d. tunnur, gámar á yfirborði eða djúpgámar. Kortlagt er hvað verður um úrgang sem fellur til á svæðinu, hvaða urðunarstaðir og brennslustöðvar eru notaðar, hvernig óvirkum úrgangi er fyrir komið og hverjir taka á móti flokkuðum úrgangi sem fer í endurvinnslu og endurnýtingu. Sérstök áhersla er lögð á að kortleggja förgun, endurnýtingu og endurvinnslu hérlendis. Kortlagningin byggir á bestu fyrirliggjandi upplýsingum um afdrif úrgangsins.

Úrgangur sem sérstakar reglur gilda um eru til dæmis olíuúrgangur, spilliefni, aukaafurðir dýra og úrgangur sem inniheldur efni sem eru af skornum skammti, t.d. þýðingarmikil hráefni (e. critical raw materials). Gerð er grein fyrir hvernig hver ber ábyrgð á söfnun hans, hvar honum er safnað og hvernig staðið er að því. Mat er lagt á hvort söfnunin uppfylli kröfur sem gerðar eru.

Gerð er grein fyrir þeim ráðstöfunum sem gera skal til að koma í veg fyrir rusl á víðavangi og til að tryggja fullnægjandi hreinsun þess.

Þörf á innviðum

Lagt er fram mat á þörf fyrir nýtt fyrirkomulag endurvinnslu- og endurnýtingarstöðva og förgunarstaða, lokun starfandi stöðva og fjárfestingar í tengslum við það. Byggt er á kortlagningu á stöðu úrgangsmála og mati á þróun á straumum úrgangs í framtíðinni og höfð hliðsjón af markmiðum sem skal ná. Lagðar eru fram upplýsingar um hvaða rök liggja að baki ákvörðun um staðsetningu mikilvægra stöðva og hvaða afkastagetu þarf til framtíðar. Við mat þetta skal tryggja að flokkaður úrgangur úr sérstakri söfnun eða annar úrgangur sem óheimilt er að urða fari til endurvinnslu eða annarrar endurnýtingar. Sömuleiðis krefst sumur úrgangur sérstakra innviða, til dæmis úrgangur frá höfnum, sjúkrahúsum og millilandaflugvöllum. Lýsa má innviðum fyrir innheimtu, einkum í ljós krafna „borgað þegar hent er“ og hvernig sveitarfélagið hyggst uppfylla þær.

Hagræn stjórntæki og aðrar ráðstafanir

Í svæðisáætlun geta sveitarfélög metið gagnsemi þess að nota hagræn stjórntæki og önnur stjórntæki til að takast á við ýmis vandamál er varða úrgang. Hér er gerð grein fyrir hvaða hagrænu stjórntæki og aðrar ráðstafanir sveitarfélögin nýta til að hvetja til forgangsröðunar við meðhöndlun úrgangs. Vísað er til lista sem settur er fram í tilskipun Evrópuþingsins og -ráðsins (ESB) 2018/851.

Tafla með tímasettri aðgerðaáætlun og ábyrgðaraðila þar sem meðal annars er gerð grein fyrir eftirfarandi:

• Gera skal grein fyrir hvort að náðst hafi markmið um að lífrænn (lífbrjótanlegur) heimilisúrgangur (sem er sérsafnaður lífúrgangur) sem berst til urðunarstaða hafi minnkað niður í 35% af heildarmagni þess lífræna heimilisúrgangs sem féll til árið 1995. Ef svo er ekki skal leggja fram aðgerðir til að ná markmiðinu.
• Gera skal grein fyrir hvort að náðst hafi markmið um að lífrænn (lífbrjótanlegur) rekstrarúrgangur sem barst til urðunarstaða hafi minnkað niður í 35% af heildarmagni þess lífræna rekstrarúrgangs sem féll til árið 1995. Ef svo er ekki skal leggja fram aðgerðir til að ná markmiðinu.
• Setja skal fram aðgerðir vegna undirbúnings fyrir endurnotkun og endurvinnslu heimilisúrgangs, a.m.k. pappírs, málma, plasts og glers, til að ná sem fyrst markmiði um 50% endurvinnsluhlutfall og síðan 55% árið 2025, 60% árið 2030 og 65% árið 2035.
• Skýra frá ráðstöfunum til að ná markmiði um að urðun heimilisúrgangs verði að hámarki 10% þess sem fellur til árið 2035.
• Áætlun um fræðslu og kynningarmál.

Umhverfismat svæðisáætlunar er unnið samkvæmt lögum um umhverfismat framkvæmda og áætlana nr. 111/2021. Æskilegt er að vinna umhverfismat samhliða áætlanagerðinni, til að upplýsingar úr umhverfismati svæðisáætlunar nýtist sem best til að aðlaga áætlunina að niðurstöðum umhverfismatsins. Helstu þættir umhverfismats eru eftirfarandi:

• Stutt lýsing á efni og stefnu svæðisáætlunar.
• Tengsl svæðisáætlunar við aðrar áætlanir, s.s. stefnumörkun ráðherra um meðhöndlun úrgangs, stefnu ráðherra um úrgangsforvarnir, landsskipulagsstefnu, svæðisskipulag ef við á, aðalskipulag sveitarfélaga, aðgerðaáætlun í loftslagsmálum og aðrar áætlanir stjórnvalda sem við eiga ásamt Heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna.
• Lýsing á aðstæðum og umhverfisþáttum sem líklegt er að verði fyrir umtalsverðum áhrifum eða eru sérstaklega viðkvæmir, svo sem vegna náttúruverndargildis.
• Umhverfisverndarmarkmið stjórnvalda sem varða áætlunina og mat á vægi umhverfisáhrifa áætlunarinnar með tilliti til þeirra og eftir atvikum annarra umhverfissjónarmiða.
• Lýsing og mat á líklegum umhverfisáhrifum af framkvæmd áætlunarinnar og raunhæfum valkostum við áætlunina, þ.m.t. núllkosts, þ.e. líklegrar þróunar umhverfisins án framfylgdar viðkomandi áætlunar.
• Fyrirhugaðar mótvægisaðgerðir vegna mögulegra umhverfisáhrifa.
• Vöktun umhverfisáhrifa af framkvæmd áætlunar.
• Hvernig valkostir voru skilgreindir og lýsing á því hvernig umhverfismatið fór fram, þ.m.t. um erfiðleika, svo sem tæknilega erfiðleika og skort á upplýsingum eða þekkingu við að taka saman þær upplýsingar sem krafist var.
• Samantekt umhverfismatsskýrslu.

umfram það sem greinir í lögum og reglugerðum. Í samþykkt er heimilt að kveða á um fyrirkomulag sorphirðu, skyldu íbúa og lögaðila til að flokka úrgang, stærð, gerð, staðsetningu og merkingu sorpíláta og sambærileg atriði. Sveitarfélög skulu útfæra nánara fyrirkomulag sérstakrar söfnunar í samþykkt um meðhöndlun úrgangs. Samþykktin skal taka mið af svæðisáætlun sveitarfélagsins.

Samþykkt getur kveðið á um til hvaða meðhöndlunar úrgangur skal færður, annaðhvort beint til endurnýtingar eða í söfnunar- eða móttökustöð, og þaðan til endurnýtingar eða förgunar.

Sniðmátið er sett þannig fram að fyrst er dæmi um einfalda uppsetningu á samþykkt og hvaða efnisgreinar geta verið í henni. Síðan fylgir listi af atriðum sem geta verið í samþykktinni og fer það eftir aðstæðum og ákvörðunum sveitarfélagsins hvað á við á hverjum stað.

Sniðmátið er dæmi um framsetningu samþykktar en ekki það sem er skylda að komi fram í samþykktum. Rauður texti eru atriði sem setja þarf inn miðað við aðstæður hverju sinni.

---

SAMÞYKKT
um meðhöndlun úrgangs – dæmi um framsetningu

1. grein
Markmið

Markmið samþykktar þessarar er að stuðla að því að meðhöndlun úrgangs í sveitarfélaginu [nafn sveitarfélags] valdi sem minnstum óæskilegum áhrifum á umhverfið, stuðla að endurnotkun og endurnýtingu og að sveitarfélagið nái settum tölulegum markmiðum fyrir endurnýtingu og urðun úrgangs frá heimilum og rekstraraðilum. Jafnframt er markmiðið að tryggja góða þjónustu við íbúa og vinnuvernd starfsfólks. Horft verður til úrgangsþríhyrningsins í meðhöndlun úrgangs, áhersla lögð á úrgangsforvarnir og mengunarbótareglan höfð að leiðarljósi við ákvörðun gjaldtöku vegna meðhöndlunar úrgangs.

2. grein
Gildissvið

Samþykkt þessi gildir fyrir meðhöndlun úrgangs, sbr. gildissvið laga um meðhöndlun úrgangs nr. 55/2003, sem fellur til hjá íbúum og lögaðilum í [nafn sveitarfélags], þ.m.t. við hirðu, söfnun og meðhöndlun úrgangs.

3. grein
Umsjón og eftirlit

[Það svið sem sér um úrgangsmál sveitarfélagsins] fer með ákvörðunarvald í málefnum er varða meðhöndlun úrgangs í sveitarfélaginu í umboði sveitarstjórnar. [Sviðið] fer með daglega yfirstjórn mála þessara samkvæmt samþykkt þessari.

Heilbrigðisnefnd sveitarfélagsins [nafn sveitarfélags] hefur eftirlit með meðhöndlun úrgangs skv. 2. mgr. 4. gr. laga um meðhöndlun úrgangs nr. 55/2003 með síðari breytingum og 3. mgr. 3. gr. reglugerðar nr. 803/2023 um meðhöndlun úrgangs með síðari breytingum og að farið sé að samþykkt þessari.

4. grein
Almenn ákvæði

Meðhöndlun úrgangs í sveitarfélaginu [nafn sveitarfélags] skal vera samkvæmt ákvæðum samþykktar þessarar, laga nr. 7/1998 um hollustuhætti og mengunarvarnir, laga nr. 55/2003 um meðhöndlun úrgangs og reglugerðar nr. 803/2023 um meðhöndlun úrgangs.

Sveitarfélagið ákveður fyrirkomulag söfnunar á úrgangi í sveitarfélaginu, ber ábyrgð á sérstakri söfnun, reglulegri tæmingu sorpíláta, flutningi heimilisúrgangs og annarri meðhöndlun úrgangs á sínu svæði og samskiptum við þá aðila sem tengjast þeim viðfangsefnum. Sveitarfélagið getur sinnt sérstakri söfnun og annarri meðhöndlun úrgangs á eigin vegum og er heimilt að fela öðrum framkvæmd söfnunar á úrgangi, rekstur grenndar-, söfnunar- og móttökustöðva og meðhöndlun úrgangs. Þjónustuverktakar skulu hafa skráð rekstur sinn hjá heilbrigðisnefnd, hafa hlotið starfsleyfi frá heilbrigðiseftirliti eða frá Umhverfis- og orkustofnun eftir því sem við á.

Gæta skal þess að ekki hljótist af mengun eða annar skaði fyrir umhverfi og að úrgangurinn uppfylli þær kröfur sem settar eru og við eiga, s.s. um flokkun og takmörkun á aðskotahlutum, þannig að úrgangurinn henti til endurnýtingar í samræmi við forgangsröðun úrgangsþríhyrningsins.

5. grein
Skilgreiningar [þessari grein má auðveldlega sleppa]

Í samþykkt þessari er merking eftirfarandi orða og orðasambanda sem hér segir:

[Listi yfir skilgreiningar]

6. grein
Söfnun heimilisúrgangs

[Hér er lýst hvernig söfnun fer fram, hvaða réttindi íbúar og lögaðilar hafa og hvaða skyldur þeir hafa varðandi aðbúnað, frágang og annað sem máli skiptir. Eftir því sem við á er fjallað um fyrirkomulag söfnunar við heimili, hvort og hvernig útfæra megi sameiginlega söfnun fyrir aðliggjandi lóðir, söfnunar hjá lögaðilum (og hvort slík þjónusta sé veitt af sveitarfélaginu eða þjónustuaðilum), grenndar-, söfnunar- og/eða móttökustöðvar, klippikort, dreifbýli, frístundahús, lögbýli og fleira.]

[Einnig getur sveitarfélag kveðið á um meðhöndlun úrgangs sem fellur til í eigin rekstri eða stofnunum. Hafa þarf í huga að sveitarfélög eru ábyrg fyrir reglulegri tæmingu íláta og flutningi heimilisúrgangs frá öllum heimilum og lögaðilum á viðkomandi svæði en það takmarkar þó ekki möguleika lögaðila til að gera beinan samning við verktaka um þá þjónustu.]

7. grein
Rekstrarúrgangur

Rekstraraðilar skulu sjálfir sjá um að koma úrgangi sem fellur til við reksturinn í viðeigandi meðhöndlun samkvæmt forgangsröðun 7. gr. laga um meðhöndlun úrgangs nr. 55/2003. Rekstraraðilar skulu fylgja kröfum sem gerðar eru um flokkun tiltekinna úrgangsflokka og eftir því sem við á kröfum um sorpgerði og geymslur. Óheimilt er að geyma rekstrarúrgang á lóðum lengur en nauðsyn getur talið.

[Önnur atriði er varða lögaðila, t.d. um byggingar- og niðurrifsúrgang, hvaða réttindi lögaðilar hafa og hvaða skyldur þeir hafa varðandi aðbúnað og frágang og annað sem máli skiptir.]

8. grein
Flokkun úrgangs

Sú skylda hvílir á handhafa úrgangs, hvort sem það er sá sem úrgangurinn fellur til hjá eða sá sem hefur hann undir höndum, að færa úrganginn til viðeigandi meðhöndlunar, annað hvort beint til endurnýtingar eða á grenndar-, söfnunar– eða móttökustöð. Einstaklingum og lögaðilum er skylt að flokka heimilis og rekstrarúrgang í samræmi við reglur um sérstaka söfnun.

[Hér koma nánari ákvæði um fyrirkomulag sérstakrar söfnunar og heimildir sem sveitarfélagið ákveður að nýta þegar ekki er rétt flokkað.]

9. grein
Geymslur og gerði fyrir söfnun úrgangs

Sveitarfélagið leggur til sorpílát við heimili. Ganga skal þannig frá ílátum, geymslum og gerðum að þau valdi ekki óþrifum eða óþægindum. Halda skal þeim við eftir þörfum og þau hreinsuð reglulega. Geymslur og gerði má eingöngu nota til geymslu úrgangs.

[Hér koma nánari ákvæði um ílát og staðsetningu þeirra, úrgangsgeymslur og gáma, gáma á yfirborði, djúpgáma.]

10. grein
Grenndar-, söfnunar- og móttökustöðvar

Grenndarstöðvar taka á móti flokkuðum úrgangi frá íbúum. Lögaðilar geta farið með sinn úrgang á söfnunar- og móttökustöðvar gegn gjaldi.

[Hér koma nánari ákvæði um grenndar-, söfnunar og móttökustöðvar, hvernig rekstri er háttað og fleira sem máli skiptir.]

11. grein
Umgengni á almannafæri

Óheimilt er að skilja úrgang eftir á víðavangi, götum eða gangstéttum eða opnum svæðum. Sama á við um númerslausa bíla, úr sér gengin ökutæki og sambærilega hluti.

12. grein
Heimildir til undanþágu

[Hér koma heimildir til að sækja um undanþágur ef við á, í hvaða ferli þær fara og hvaða takmarkanir eiga við.]

13. grein
Gjaldtaka

[Hér koma ákvæði um gjaldtöku fyrir meðhöndlun úrgangs. Athugið að hluti gjaldtökunnar fer fram í gegnum gjaldskrá hafna.]

14. grein
Kvartanir, ábendingar og kærur

[Hér koma upplýsingar um hvert kvartanir og ábendingar eigi að berast og í hvaða ferli kvartanir, kærur og ábendingar skulu fara.]

15. grein
Viðurlög

Með brot á samþykkt þessari skal farið samkvæmt ákvæðum laga nr. 7/1998, um hollustuhætti og mengunarvarnir, og 68. gr. laga nr. 55/2003, um meðhöndlun úrgangs.

16. grein
Gildistaka

Samþykkt þessi er samþykkt af sveitarstjórn [nafn sveitarfélags] og staðfestist hér með samkvæmt ákvæðum 2. mgr. 8. gr. laga nr. 55/2003, um meðhöndlun úrgangs, sbr. 2. mgr. 59. gr. laga nr. 7/1998, um hollustuhætti og mengunarvarnir, til þess að öðlast þegar gildi. Frá sama tíma fellur úr gildi samþykkt nr. [númer samþykktar og nafn sveitarfélags], um meðhöndlun úrgangs í [nafn sveitarfélags].

Aukaafurðir dýra eru þær dýraafurðir sem ekki er notaðar til manneldis og um þær gildir strangt regluverk sem er að mestu leyti undir umsjá Matvælastofnunar. Dæmi um aukaafurðir dýra geta verið bein og skinn, sláturúrgangur, dýraskítur, horn, dauð gæludýr eða gæludýraúrgangur og ýmislegt fleira. Sumar aukaafurðir dýra gætu á einhverjum tímapunkti hafa verið hentugar til manneldis, en að valið hafi verið að nota ekki vöruna.

Skyldur og ábyrgð sveitarfélaga á aukaafurðum dýra fer eftir því hvort þær teljist vera úrgangur í skilningi laga um meðhöndlun úrgangs. Þegar aukaafurðir dýra fara í brennslu, til urðunar eða til notkunar í lífgas- eða myltingarstöð teljast þær sem úrgangur. Aukaafurðir sem notaðar eru án þess að fara í brennslu, til urðunar eða til notkunar í lífgas- eða myltingarstöð, til dæmis húsdýraskítur sem borinn er á tún, falla ekki undir úrgangsregluverkið og eru því ekki úrgangur í skilningi laganna. Sveitarfélög hafa mismunandi ábyrgð á meðhöndlun aukaafurða dýra eftir því hvort þær teljist vera úrgangur eða ekki.

Þær aukaafurðir dýra sem falla undir úrgangslög eru yfirleitt rekstrarúrgangur og því snýr stjórnsýsluhlutverk sveitarfélaga að því að sjá til þess að til staðar sé úrgangsmeðhöndlunarfarvegur fyrir þær. Það felur ekki í sér áskilnað um að sveitarfélagið sjái sjálft um reksturinn heldur einungis að farvegur sé til staðar. Ekkert í regluverkinu kemur í veg fyrir að sambærilegt fyrirkomulag og þekkist í nágrannalöndum sé komið á fót hér á landi.

Eftirfarandi sviðsmyndir gætu auðveldað sveitarstjórnum að skilja hvort aukaafurðir dýra falli til sem úrgangur eða ekki:

Sviðsmynd	Dæmi um aukaafurð dýra	Ábyrgð og skylda sveitarfélaga	Ábyrgð og skylda annarra aðila	Lög og reglugerðir sem gilda
Aukaafurð dýra er úrgangur	Hausar og mænur sláturdýra og fl. sem fellur til við kjötframleiðslu og vinnslu dýraafurða sem á að fara í urðun, brennslu eða í lífgasmyndun eða myltingu.	Sveitarfélög skulu sjá til þess tiltækur sé farvegur fyrir úrgang. Hægt með samþykktum, gjaldtöku af lögaðilum og handhöfum fyrir meðhöndlun úrgangs og skipulagt í svæðisáætlun sveitarfélagsins.	Lögaðilar skulu, innan fyrirtækja undir sinni stjórn, sjá til þess á öllum stigum söfnunar, flutnings, meðhöndlunar, geymslu og förgunar að aukaafurðir úr dýrum og afleiddar afurðir uppfylli kröfur laga og reglugerða.	Lög nr. 55/2003 um meðhöndlun úrgangs og reglugerð nr. 803/2023 um meðhöndlun úrgangs. Lög nr. 25/1993 um dýrasjúkdóma og varnir gegn þeim, Reglugerð nr. 674/2017 um heilbrigðisreglur að því er varðar aukaafurðir úr dýrum og afleiddar afurðir sem ekki eru ætlaðar til manneldis.
Aukaafurð dýra er ekki úrgangur	Fita, mör og afurðir sem t.d. fara í kjötmjölsframleiðslu og falla t.d. undir 20.gr. laga nr.55/2003. Hræ af dýrum sem hafa drepist á annan hátt en við slátrun, þ.m.t. dýr sem hafa verið drepin til að útrýma dýrafarsóttum, og sem er fargað í samræmi við lög um dýrasjúkdóma og varnir gegn þeim. Til dæmis riðusmitað fé og salmonellusmitaðir alifuglar.	Sveitarfélög bera ekki ábyrgð enda ekki um úrgangsmeðhöndlun að ræða.	Lögaðilar skulu sjá til þess að aukaafurðir úr dýrum og afleiddar afurðir uppfylli kröfur laga og reglugerða. Ríkið ber ábyrgð á kostnaði vegna aflífunar, eyðingar hræja, sem aflífífuð voru til að útrýma dýrafarsóttum og tækja sem þarf til slíkra verka.	Lög nr. 25/1993 og reglugerð nr. 674/2017.

Aukaafurðir úr dýrum eru settar í þrjá áhættuflokka. Hér er farið yfir þá sem sveitarfélög þurfa helst að hafa afskipti af, en fullnægjandi upptalningu má finna á heimasíðu Matvælastofnunar undir upplýsingum um reglugerð nr. 674/2017 um heilbrigðisreglur að því er varðar aukaafurðir úr dýrum og afleiddar afurðir sem ekki eru ætlaðar til manneldis.

Áhættuflokkur 1

Áhættuflokkur 1 er hæsti áhættuflokkurinn og inniheldur efni sem talið er mikilvægt að halda frá fæðukeðjunni. Helst eru það dýr eða hlutar dýra sem grunur leikur á um að sé smitað af heilahrörnun (TSE) eða mengað af bönnuðum efnum. Einnig má nefna gæludýr, tilraunadýr, villt dýr sem grunur leikur á að séu smituð og eldhúsúrgangur frá flutningsfyrirtækjum í alþjóðaflutningum.

Reglur um förgun áhættuflokks 1

Helstu leiðir til förgunar á efni í 1. flokki er með brennslu, með vinnslu með þrýstisæfingu og urðun að því loknu á viðurkenndum urðunarstað eða að nota það sem brunaeldsneyti. Undantekning er eldhúsúrgangur frá alþjóðaflutningum sem heimilt er að urða á viðurkenndum urðunarstað.

Eftirfarandi leiðir eru tilteknar í reglugerð fyrir meðhöndlun, nýtingu og förgun á áhættuflokki 1 og þar má finna nánari skýringar og reglur sem gilda um markaðssetningu afurða.

Áhættuflokkur 2

Efni í flokki 2 er talið áhættuefni og er meðal annars húsdýraúrgangur og dýraleifar sem innihalda lyfjaleifar eða mengandi efni eða aðskotaefni sem er yfir leyfilegum mörkum. Einnig dýr og hlutar dýra sem deyja á annan  hátt en við slátrun til manneldis, þ.á.m. dýr sem eru aflífuð til að útrýma smitsjúkdómum.

Reglur um förgun áhættuflokks 2

Eftirfarandi leiðir á meðhöndlun, nýtingu og förgunar á áhættuflokki 2 eru tilteknar í reglugerð og þar má finna nánari skýringar og reglur sem gilda um markaðssetningu afurða.

Áhættuflokkur 3

Efni í áhættuflokki 3 telst bera litla áhættu og er hægt er að nota í fóður fyrir dýr, enda einna helst afurðir sem teljast hæfar til manneldis en sem af viðskiptalegum ástæðum á ekki að nýta til manneldis.

Reglur um förgun áhættuflokks 3

Eftirfarandi leiðir fyrir meðhöndlun, nýtingu og förgun á áhættuflokki 3 eru tilteknar í reglugerð og þar má finna nánari skýringar og reglur sem gilda um markaðssetningu afurða.

Yfirlit yfir helstu lög og reglugerðir um meðhöndlun úrgangs

Lög um meðhöndlun úrgangs, nr. 55/2003

Lög um úrvinnslugjald, nr. 162/2002

Lög um hollustuhætti og mengunarvarnir, nr. 7/1998

Lög um ráðstafanir gegn umhverfismengun af völdum einnota umbúða fyrir drykkjarvörur, nr. 52/1989

Lög um varnir gegn mengun hafs og stranda, nr. 33/2004

Reglugerð um endurvinnslu skipa, nr. 777/2019

Reglugerð um fráveitur og skólp, nr. 798/1999

Reglugerð um móttöku á úrgangi og farmleifum frá skipum, nr. 1200/2014

Reglugerð um raf- og rafeindatækjaúrgang, nr. 1061/2018

Reglugerð um losun frá atvinnurekstri og mengunarvarnareftirlit, nr. 550/2018

Reglugerð um söfnun, endurvinnslu og skilagjald á einnota drykkjarvöruumbúðir, nr. 750/2017

Reglugerð um aukaafurðir úr dýrum, nr. 674/2017

Reglugerð um skrá yfir úrgang og mat á hættulegum eiginleikum úrgangs, nr. 1040/2016

Reglugerð um endurnýtingu úrgangs, nr. 1078/2015

Reglugerð um lok úrgangsfasa, nr. 564/2014

Byggingarreglugerð nr. 112/2012

Reglugerð um rafhlöður og rafgeyma, nr. 1020/2011

Reglugerð um námuúrgangsstaði, nr. 1000/2011

Reglugerð um flutning úrgangs á milli landa, nr. 822/2010

Reglugerð um hreinsun og förgun PCB og staðgengilsefna þess, nr. 739/2009

Reglugerð um asbestúrgang, nr. 705/2009

Reglugerð um úrvinnslu ökutækja, nr. 303/2008

Reglugerð um úrvinnslugjald, nr. 1124/2005

Reglugerð um urðun úrgangs, nr. 738/2003

Reglugerð um meðhöndlun úrgangs, nr. 803/2023

Reglugerð um gjaldtöku í höfnum vegna losunar, móttöku, meðhöndlunar og förgunar úrgangs og farmleifa frá skipum, nr. 1201/2014

Reglugerð um amalgam mengað vatn og amalgam mengaðan úrgang frá tannlæknastofum, nr. 860/2000

Reglugerð um olíuúrgang, nr. 809/1999

Reglugerð um spilliefni, nr. 806/1999

Reglugerð um meðferð umbúða og umbúðaúrgangs, nr. 609/1996

Reykjavíkurborg 2024 – Sorphirðugjald

Kjósarhreppur 2024 – Gjald vegna grenndarstöðva og óbyggðra lóða

Dalabyggð 2021 – söfnun dýrahræja

Hvalfjarðarsveit 2018 – Rotþróargjald

Reykjavík 2015 – Lífrænn úrgangur

Ísafjarðarbær 2014 – Sorphirðugjald

Reykjavík 2015 – Sorphirða

Akraneskaupstaður 2014- Sorphirðugjald

Reykjavík 2013 – Lífrænn úrgangur

Reykjavík 2013 – Sorphirða

Borgarbyggð 2012 – Sorphirðugjald

Dalvíkurbyggð 2011 – Sorphirðugjald

Grímsnes- og Grafningshreppur 2010 – sorphirðufyrirkomulag

Gjaldskrá Grímsnes- og Grafningshrepps 2009 – Sumarhúsabyggðir

Húnaþing vestra 2007 – Rotþróargjald

Blönduósbær 2005 – Sorphirðugjald

Í þessum kafla er settar fram upplýsingar um hvaða atriði sveitarstjórnir þyrftu að hafa í huga við undirbúning útboða á úrgangsþjónustu. Samband íslenskra sveitarfélaga hefur tekið saman sniðmát að útboðsgögnum sem vísað er í hér að neðan. Sniðmát að svæðisáætlun og sniðmát að samþykkt um meðhöndlun úrgangs má finna í Viðauka 1 og -2 við þessa handbók. Fyrir neðan sniðmátin er að finna umfjöllun um algeng atriði sem mikilvægt er að huga að í útboðum á úrgangsþjónustu.

• • Útboð á hirðu heimilisúrgangs á lóðum og á grenndarstöðvum

• • Útboð á meðhöndlun endurvinnsluefnis eftir söfnun

• • Útboð á rekstri söfnunarstöðva

 

Þekking innan sveitarfélags

Byggja þarf upp þekkingu á málaflokknum hjá starfsfólki sveitarfélags og gefa tíma til að sinna verkefninu. Algengur vandi varðandi útboð og rekstur sveitarfélaga á úrgangshirðu, grenndarstöðvum og söfnunarstöðvum er að starfsfólk sveitarfélaga hefur ekki nægilega þekkingu á málaflokknum eða tíma til að sinna verkefninu. Treyst er á þjónustuaðila varðandi upplýsingar og ekki fylgst vel með hvort framkvæmd verksins sé í samræmi við útboðsgögn og samning við verktaka.

Tímalengd útboðsferils

Útboðsferli taka tíma. Hafa þarf nægilega langan tíma fyrir útboðsferlið og taka mið að umfangi og eðli verkefnisins. Algengt er að tími sem verktaka er gefinn til að hefja umfangsmikið verk sé mjög stuttur. Þetta skapar óvissu hjá bjóðendum um hvort þau nái að útvega á réttum tíma flutningatæki, ílát og gáma sem óskað er eftir. Verktaki sem þegar er með verkið fær talsvert forskot. Tímapressa getur hækkað tilboð sem berast. Gott er að birta tímaáætlun í útboðsgögnum til að bjóðendur hafi skýra yfirsýn. Í tímaáætlun má einnig birta verk sem á að framkvæma á samningstíma, ef verkefnið hefst ekki allt á sama tíma.

Taka þarf tillit til aðstæðna á mörkuðum og hvort útboð séu unnin á tíma þar sem afhending á vörum er almennt langur vegna sérstakra aðstæðna, t.d. heimsfaraldurs eða stríðsátaka. Dæmi eru um að það geti tekið allt að 6 mánuði að útvega gáma og allt að ár að fá nýja söfnunarbíla.

Innviðir og verkferlar

Góðar upplýsingar frá sveitarfélaginu skila betri og raunhæfari tilboðum. Lýsa þarf verkefninu þannig að skýrt er hvað er verið að bjóða út, hvaða aðstöðu er sveitarfélagið að bjóða væntanlegum verktaka, hvaða tunnur og ílát þarf bjóðandi að hafa tiltæk á ákveðnum tíma, hver er losunartíðni íláta, hvar á að losa, fjöldi djúpgáma, sérstök tæki sem þarf, t.d. tæki til þjöppunar, tæki til að tæma djúpgáma, ílát undir sérstakan eða hættulegan úrgang og svo framvegis.

Það getur verið kostur að hafa sveigjanleika í fjölda gáma. Innviðir í eigu sveitarfélaga eru í mörgum tilfellum söfnunarstöð og ílát við heimili. Þá eru grenndargámar og stærri gámar á söfnunarstöð boðnir út. Með þessu móti er hægt að hafa sveigjanleika eftir árstíðum og verktakinn er ábyrgur fyrir að hafa gámana tiltæka og í lagi. Ef íbúar geta valið ólíkar stærðir af ílátum þarf að ákveða hver heldur utan um lager.

Skipta má upp verkþáttum og bjóða í nokkrum smærri útboðum. Þá þarf að skoða hvort það tapist hagræði hjá þjónustuaðila af því að vinna verk saman, t.d. ef tök eru á að sækja nokkra úrgangsflokka á söfnunarstöð í sömu ferð.

Verkaskipting

Sveitarfélagið þarf að ákveða hvað þau ætla sjálf að gera t.d. varðandi þrif á svæðum, samskipti við íbúa, viðhald íláta eða skráning á fjölda ílát og talning íláta ef það á við. Ef verktaki á að sjá um verkefnin þarf það að koma fram í útboðsgögnum. Ákveða þarf hvaða ferli kvartanir og ábendingar fara í og hvernig eigi að taka á erfiðum málum, t.d. ef rangt er flokkað eða aðgengi er erfitt.

Nákvæmni upplýsinga í útboðsgögnum

Það hjálpar verktaka að fá sem ítarlegastar upplýsingar frá verkkaupa. Til að fá sem nákvæmast boð þá er æskilegt að búið sé að mæla vegalengdir sem verktaki þarf að aka innan sveitarfélagsins til að framkvæma verkið. Tiltaka ætti hvort það sé fjarlægðarregla fyrir ílát, tröppuregla eða annað sem getur lækkað kostnað við söfnun.

Á söfnunarstöðvum getur verið hagræði í því að þjappa í gáma til að flytja sem mest í hverri ferð. Taka þarf fram hver sér um að útbúa stærri gáma til flutnings og hvernig. Þetta getur tengst því hvort boðið er í flutning miðað við þyngd eða miðað við ferð. Ef boðið er út miðað við ferð þá skiptir verktakann ekki máli hve mikið er í gámum.

Það ætti að forðast að bjóða út eitthvað sem er innifalið í öðrum lið útboðsins. Hafa þarf alla verkliði sýnilega á útboðsblaði. Útskýra þarf hvað átt er við með hverjum verklið útboðsins, þannig að verktaki viti hvað hann er að bjóða í varðandi hvern verklið.

Ráðstöfun úrgangsefna

Setja þarf fram góða skilgreiningu á ferli úrgangsefna, hvert á að losa ólíka efnisflokka og hvaða kostnaður skal innifalinn í tilboðsupphæð. Ef gerð er krafa um tiltekna ráðstöfun úrgangs þarf það að koma fram.

Útboðstafla

Útboðstafla sem bjóðendur fylla út er grunnur að tilboði í verkefnið. Útboðstafla þarf að vera skýr og þannig að hún verði ekki misskilin. Hafa þarf samræmi milli útboðsliða varðandi hvað á að bjóða í og að niðurstaðan úr hverjum lið sé ákveðin tala miðað við þá þjónustu sem beðið er um. Tilboð eiga að vera samanburðarhæf strax við opnun. Sem dæmi ef boðið er út ákveðið magn þá ætti að vera í útboðstöflunni margföldun til að fá út mánaðarlegan kostnað eða árlegan kostnað. Texti um hvað er verið að bjóða í þarf að vera skýrt fram settur í töflunni. Samræmi þarf að vera hvort verð séu með eða án virðisaukaskatts.

Eftirlit með kröfum í útboði og framkvæmd úrgangsþjónustu

Kaupandi þjónustu, sveitarfélagið, þarf að fylgjast með framkvæmd verksins. Það gerir það enginn annar. Sviksemisáhætta gagnvart verktaka snýr m.a. að því hvort verktaki framkvæmi verkið í samræmi við útboðsgögn og samninga við verkkaupa, en stytti sér ekki leið varðandi framkvæmdina. Eftirlit getur verið framkvæmt með reglulegum verkfundum með fyrirfram ákveðinni dagskrá þar sem báðir aðilar leggja fram gögn um stöðuna. Vettvangsskoðanir þar sem tæki, búnaður og aðstaða er skoðuð ættu að vera
hluti af eftirliti. Taka þarf fram í útboðsgögnum hvernig eftirliti verður háttað og hvernig tekið verður á ágreiningi.

Ekki setja í útboðsskilmála kröfur nema ætlunin sé að standa við þær kröfur. Ef tekið er fram að gámar eigi að vera nýmálaðir við upphaf samningstíma þá þarf að fylgja því eftir. Verktakar sitja ekki við sama borð ef einn aðili hefur reiknað sitt boð eftir kröfum verkkaupa en annar ekki og treystir sá síðari á að kröfunni verði ekki fylgt eftir. Það getur munað talsverðu í verði að útvega nýmála gáma í upphafi verktíma. Reglulegir verkfundir geta verið vettvangur til að fara yfir slíkar kröfur.

Skil á gögnum

Taka þarf fram í útboðsskilmálum að verktaki eigi að skila til verkkaupa með reglulegum hætti gögnum um t.d. tíðni söfnunar, magn hvers úrgangsflokks og ráðstöfun efnis. Þjónustuverktakar geta boðið upp á aðgengi verkkaupa að “mínum síðum” þar sem ýmsar upplýsingar er að finna. Tryggja þarf aðgang verkkaupa að upplýsingum með reglulegum hætti, að minnsta kosti mánaðarlega.

Skilagrein

Framsetning á skilagreinum getur verið hluti af útboðsgögnum og verksamning. Sveitarfélagið ákveður þannig sjálft hvernig reikningar eru fram settir þannig að þeir skiljist og nýtist í eftirlit með verkefninu. Í skilagrein sem stillt er upp í útboðsgögnum komi fram allir liðir sem sveitarfélagið vill að komi fram við uppgjör og best er ef útboðstafla og skilagrein séu samræmdar, þannig að bera megi saman verð sem boðin voru og raunverulegan kostnað við verkið.

Vísitölubinding

Samningar til nokkurra ára eru gjarnan með vísitölubindingu. Margar leiðir hafa verið notaðar í gegnum árin en vísitölur sem mæla vinnu við úrgangsþjónustu geta verið launavísitala fyrir launaliðinn og akstur og byggingarvísitala fyrir leigu á gámum og ílátum. Jafnvel má nota undirvísitölur, t.d. fyrir akstur. Taka þarf fram hve oft vísitala er uppfærð, t.d. árlega, ársfjórðungslega eða mánaðarlega.

Þau sveitarfélög sem innihalda millilandaflugvelli eða reka hafnir þar sem skip losa úrgang sem á uppruna sinn frá ríkjum utan EES-Svæðisins þurfa að hafa til staðar ferla sem tilgreina í hvaða tilvikum endurvinna megi úrgang frá flutningstækjum í alþjóðlegri umferð og hvenær farga þarf úrgangnum vegna hættu á smiti dýrasjúkdóma.

Heimilt er að endurnýta úrgang frá flutningstækjum í alþjóðlegri umferð, svo sem skipum og millilandaflugi, að ákveðnum skilyrðum uppfylltum. Með endurnýtingu úrgangsins geta sveitarfélög sparað sér töluverða fjármuni með því að minnka það magn úrgangs sem senda þarf til brennslu, minnka magn áhættuúrgangs og tryggja að úrgangur sem er hæfur til endurvinnslu eða annarrar endurnýtingar rati í slíka meðhöndlun.

Úrgangur frá flutningstækjum í alþjóðlegri umferð hefur lengi verið til trafala á Íslandi. Vegna óvissu um framkvæmd regluverks um varnir gegn dýrasjúkdómum var áður fyrr allur úrgangur sem átti uppruna sinn utan Íslands sendur til brennslu eða til urðunar. Nú hefur óvissu um framkvæmd regluverksins verið eytt og framkvæmdinni breytt í takti við túlkun annarra Evrópuríkja þannig að aðeins er þörf á að farga þeim úrgangi sem talin er hætta á að innihaldi dýraafurðir eða gæti hafi komist í snertingu við dýraafurðir frá þriðja ríki.

Umhverfis- og orkustofnun og Matvælastofnun hafa gefið út leiðbeiningar um meðhöndlun úrgangs frá flutningstækjum í alþjóðlegri umferð þar sem kveðið er á um í hvaða tilvikum þarf að farga úrgangi vegna smitvarna og í hvaða tilvikum úrgangur hentar til endurnýtingar. Gerður er greinarmunur á úrgangi eftir því hvort hann eigi uppruna sinn á evrópska efnahagssvæðinu eða frá þriðja ríki, þ.e.a.s. ríkjum utan evrópska efnahagssvæðisins. Leiðbeiningarnar eru aðgengilegar á vef Umhverfis- og orkustofnunar og Matvælastofnunar auk þess sem algengum spurningum er svarað þar.

Til þess að gera greinarmun á því hvort endurnýta megi úrgang frá millilandaflugi og millilandasiglingum eru eftirfarandi atriði lögð til grundvallar:

• Óheimilt er að endurnýta úrgang sem hætta er á að komist hafi í snertingu við dýraafurðir frá þriðja ríki. Þetta á til dæmis við um blandaðan úrgang úr farþegaflugi.
• Óheimilt er að endurnýta úrgang sem er líklegur til að innihalda matarleifar frá flutningstækjum í alþjóðlegri umferð nema til staðar séu verkferlar sem tryggja að úrgangurinn innihaldi ekki dýraafurðir frá þriðja ríki. Þetta á til dæmis við um ílát þar sem farþegar geta hent nestisafgöngum eða eldhúsúrgang af skipum sem bjóða upp á mat sem inniheldur dýraafurðir frá þriðja ríki.
• Heimilt er að endurnýta hvers kyns úrgang frá þriðja ríki sem ekki er hætta á að innihaldi dýraafurðir frá þriðja ríki. Þetta á til dæmis við um umbúðir af ræstivörum, skrifstofupappír, o.s.frv.
• Heimilt er að endurnýta hvers kyns úrgang sem á uppruna sinn á Evrópska efnahagssvæðinu, jafnvel þótt hann gæti hafa komist í snertingu við dýraafurðir. Undir þetta falla til dæmis umbúðir utan um matvæli og matarleifar. Athugið að það gæti samt verið tilefni til að gæta varúðar þegar kemur að endurnýtingu slíks úrgangs því af honum getur stafað smithætta fyrir dýr og menn.

Sveitarfélög eiga að meta gagnsemi þess að nota hagræn stjórntæki og önnur stjórntæki til að takast á við ýmis vandamál er varða úrgang og ráðstafanir sem nýta má til að hvetja til forgangsröðunar við meðhöndlun úrgangs. Vísað er til lista sem settur er fram í tilskipun Evrópuþingsins og -ráðsins (ESB) 2018/851.